Ирски јазик

Први писмени наоди од ирскиот јазик среќаваме на огамски написи од IV век; јазикот во оваа фаза се нарекува примитивен ирски. Ваквите записи се среќаваат ширум Ирска и западното крајбрежје на Велика Британија. Во V век примитинвниот ирски се развил во староирски. Веќе во VI век староирскиот се пишува на латиница и присвоил доста латински зборови, особено во црковниот живот. Такви примери се: easpag (епископ) од episcopus и Domhnach (недела, од dominica). Кон X век, староирскиот прешол во средноирски, кој се говорел во Ирска, Шкотска и на островот Ман. Оваа фаза на јазикот има дадено голем книжевен фонд, со дела како Алстерскиот циклус. Во XII век почнал развојот на ирскиот во Ирска, шкотски гелски во Шкотска и мански на Ман. Средноирскиот од XIII век претставува основа за книжевниот јазик во Ирска и гелските краишта во Шкотска. Ирскиот во денешната потесна смисла почнува некаде од XVII век и е познат како класичен ирски.

Почнувајќи од XVIII век, јазикот почнал да слабее во источните делови од земјата, особено поради напорите на британските власти да се отстрани од образованието, правосудството и управата, наметнувајќи двојазичност и јазична асимилација.^[18]. Кон средината на XVIII век, англискиот веќе навлегол како матичен јазик на католичката средна класа, црквата и интелигенцијата, но и големо значење за сите што доаѓале во градовите.^[19] Конечниот катастрофален пад на јазикот се случил со Големиот глад (1845–1849).

Кон крајот на XIX век интелигенцијата почнала да се освестува и да се залага за „Гелска преродба“, обидувајќи се да го поттикнат изучувањето на јазикот.^[20] Главен двигател на јазичната преродба била Гелската лига, со особен нагласок на народните преданија, а направени се и усилби за разој на новинарството и современата книжевност.

По изговор, ирскиот е сличен на, шкотскиот гелски и манскиот. Една значајна особина е (освен /h/) постоењето на согласни парови — една „широка“ (веларизирана, се изговара со вовелкување на заднината на јазикот кон мекото непце) и една „тенка“ (палатализирана, се изговара со поткревање на средината на јазикот кон тврдото непце). Вакви парови среќаваме и во рускиот јазик.

Дифтонзи: iə, uə, əi, əu.

Граматиката на ирскиот јазик се одликува со извесни особености кои се необични за индоевропските јазици. Меѓу нив можат да се издвојат мутациите на првичните согласки, збороредот прирок-подмет-предмет и употребата на два различни облика на глаголот „да се биде“.

Овие особености не се единствени во ирскиот. Се среќаваат кај другите келтски јазици, но и кај некои од други групи: морфосинтаксички предизвикани мутации на првата согласка се среќаваат во фуланскиот и шошонскиот; збороредот „прирок-подмет-предмет“ се среќава во класичниот арапски и библискиот хебрејски; португалскиот, шпанскиот, каталонскиот и галисискиот ги користат двата облика на глаголот „да се биде“. Употребата на предлошки заменки се среќава во семитските јазици, но и во помалку познати европски јазици како венетскиот.

Состојбата е усложнета поради дијалектните разлики, препорачаниот стандард и упростувањето на граматиката и изговорот од страна на секојдневните говорници во градските средини.^[21]

Синтакса

Ирскиот се одликува со збороредот прирок-подмет-предмет и користи два глагола „да се биде“. Едниот е помошниот глагол (an chopail) служи за опшишување на нечија постојана особина или идентитет онаспроти привремена состојба.

Придавката стои по именката (освен кај присвојните придавки), но има и извесен број придавки и честички што можат да имаат улога на претставки.

Морфологија

Ирскиот е флективен јазик и ги користи следниве падежи: општ (стариот номинатив и акузатив), вокатив и генитив. Во манстерските говори се има задржано дативот, но помладите говорници го отфрлаат. Сегашниот систем на збороизмена претставува драстично упростување на староирската граматика.

Именките можат да бидат во машки или женски род (средниот се има изгубено). Родовата разлика е донекаде изразена во завршетоците на зборовите: -án и -ín за машки, а -óg за женски.

Друга особеност што ирскиот ја дели со останатите келтски јазици е употребата на предлошки заменки (forainmneacha réamhfhoclacha), кои во суштина се изменети (конјугирани) предлози. На пример, зборот за „кај“ е ag, кој со право лице еднина станува agam „кај мене“. Кога се користи со глаголот bí („да се биде“) ag означува своина, односно македонското „има“.

• Tá leabhar agam. „Јас имам книга.“ (букв. „Има книга [кај] мене.“)
• Tá leabhar agat. „Ти имаш книга.“
• Tá leabhar aige. „Тој има книга.“
• Tá leabhar aici. „Таа има книга.“
• Tá leabhar againn. „Ние имаме книга.“
• Tá leabhar agaibh. „Вие имате книга.“
• Tá leabhar acu. „Тие имаат книга.“

Мутации

Како и сите келтски јазици, ирскиот се одликува со мутација, при што се менуваат првичните и последните согласки за изразување на нијанси во граматичкиот однос и значењето. мутацијата важи за глаголите, именките и придавкит. Некои согласки се менуваат на два начина, зависно од контекстот.

Ирскиот има две мутации на првичната согаска:

• Ослабување или лениција (séimhiú) — избувните согласки преоѓаат во струјни. По стариот правопис, ова се означува со точка над согласката (buailte), а според новиот, со додавање на -h:
  • caith! „фрлај!“ — chaith mé „фрлив“ (ова е пример за ослабувањето како означувач на минато време со зборчето do, кое денес се испушта)
  • margadh „пазар“, „спогодба“ — Tadhg an mhargaidh „човек на улица“ (букв. „Тајг на пазар“; тука го гледаме ослабувањето како го означува генитивот на именка од машки род)
  • Seán „Шон (Јован)“ – a Sheáin! „Јоване!“ (тука го гледаме ослабувањето како дел од вокативот, поточно вокативното ослабување предизвикано од a или вокативниот означувач пред името Sheáin)
• Затемнување или еклипса (urú) — озвучување на безвучните избувни согласки и назализација на звучните избувни согласки.
  • athair „татко“ – ár nAthair „наш татко“
  • tús „почеток“, ar dtús „на почетокот“
  • Gaillimh „Голвеј“ – i nGaillimh „во Голвеј“

Мутациите честопати се единствениот начин на разликување на сличните граматички облици. На пример, присвојните заменки „нејзин“, „негов“ и „нивен“ се разликуваат исклучиво по мутациите на првичните согласки, бидејќи значенски сите се претставени со истиот збор a. Ова може да се види во пример со зборот bróg (чевел):

• нивен чевел – a mbróg (затемнување)
• негов чевел – a bhróg (ослабување)
• нејзин чевел – a bróg (неизменето)

Современиот ирски се пишува со обична латиница без буквите j, k, q, w, x, y и z (со исклучок на прилагодени англизми), но со употреба на остар акцент (á é í ó ú), наречена síneadh fada, „долг знак“. (Буквата v е присвоена во јазикот и има иста звучност со „bh“, но не е дел од традиционалната азбука). Остриот акцент ја издолжува самогласката и, во извесни случаи, ја изменува. На пример, во манстерскиот говор, a има звучност /a/ или /ɑ/, додека á има звучност /ɑː/. Во алстерскиот пак, истата á има звучност /æː/.

Традиционалниот правопис користи и надредна точка над извесни согласки за да изрази ослабување. Современиот ирски ова го изразува со придодавање на буквата h кон согласката шо се ослабува. На пример „Gaelaċ“ [на сликата] денес се пишува „Gaelach“.

Денешниот стандарден правопис (Caighdeán Oifigiúil) е осмислен во 1940-тите како упростување на дотогашниот начин на пишување. Во него се отстранети немите согласки, а самогласните комбинации се поверни на говорниот јазик.

Стандардниот правопис не секогаш го одразува изговорот на зборовите кај поединечните дијалекти.

Ирскиот има неколку традиционални дијалекти и разни облици на градски говори. Второспоменатите имаат влијанија од граматиката и фонологијата на англискиот. Дијалектите се разликуваат по нагласокот, интонацијата, зборовите и структурните особености.

Трите наречја соодветствуваат на трите покраини кајшто е зачуван јазикот: Манстер (Cúige Mumhan), Конахт (Cúige Chonnacht) и Алстер (Cúige Uladh). Постојат изаписи за дијалектите во Ленстер, направени пред нивното исчезнување.

• Правопис на ирскиот јазик
• Фонологија на ирскиот јазик
• Историја на ирскиот јазик
• Ирска книжевност
• Граматика на ирскиот јазик
• Македонска транскрипција на ирскиот јазик

Историски фази

• Примитивен ирски јазик
• Староирски јазик
• Средноирски јазик

• Caerwyn Williams, J.E. & Ní Mhuiríosa, Máirín (ed.). Traidisiún Liteartha na nGael. An Clóchomhar Tta 1979.
• McCabe, Richard A.. Spenser's Monstrous Regiment: Elizabethan Ireland and the Poetics of Difference. Oxford University Press 2002. ISBN 0-19-818734-3.
• De Brún, Pádraig. Scriptural Instruction in the Vernacular: The Irish Society and Its Teachers 1818-1827. Dublin Institute for Advanced Studies 2009. ISBN 978-1-85500-212-8

• Откријте го ирскиот јазик
• Друштвена мрежа за ученици, наставници и говорници на ирскиот јазик Архивирано на 24 октомври 2011 г.
• Сводешов список на основни ирски зборови — Викиречник
• Учете ирски — вклучува граматика и снимки со изговор
• Изговарач на ирски текст — колеџ „Тринити“, Даблински универзитет