Сомалиски јазик
Сомалискиот јазик (изворно: Af-Soomaali; арапски: اللغة الصومالية) е јазик од низинска источнокушитска гранка на афроазиското семејство. Најсродни јазици се афарскиот и оромскиот. Сомалискиот е најдобро документиран кушитски јазик,[2] со академски трудови пред 1900 г.
| Сомалиски | |
|---|---|
| Af-Soomaali اللغة الصومالية | |
| Застапен во | Сомалија, Етиопија, Џибути |
| Подрачје | Африкански Рог |
| Говорници | 15 милиони (2007)[1] |
| Јазично семејство | афроазиско
|
| Писмо | латиница (службено), арабица, османија, борама |
| Статус | |
| Службен во |  Сомалија Сомалиленд |
| Признаен како малцински во |  Кенија |
| Регулативен орган | Регионална академија за сомалиски јазик |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | so |
| ISO 639-2 | som |
| ISO 639-3 | som |
 Говорното подрачје на сомалискиот јазик | |
Горворници, застапеност и статус
Сомалискиот е државен и службен јазик на Сомалија почнувајќи од 1972 г., со неговата стандардизација и усвојувањето на латиницата. Јазикот го говорат Сомалијци во Сомалија, Етиопија, Џибути, Јемен и Кенија, како и од сомалиската дијаспора низ светот. Точниот број на говорници е непознат. Според еден извор, јазикот го говорат 7,78 милиони жители во самата Сомалија и уште 12,65 милиони ширум светот.[3] Според други извори,[4], сомалискиот го владеат 13 милиони луѓе, но често се среќава бројката од 25 милиони лица.[5]
Наречја
Јазикот има три наречја: северно, бенадирско и мајско. Стандардниот јазик се води според северносомалискиот говор. Бенадирското (крајбрежно) наречје е застапено во приморските подрачја на Бенадир, од Кадалеј на југ до Марка, вклучувајќи го Могадишу и непосредната околина. Овие крајбрежни говори имаат фонеми што не постојат во стандардниот јазик.
Фонолошки особености
Сомалискиот јазик има 22 согласки, со барем по една во секое место на творба[6] освен надгласилното. Постојат пет основни самогласки, секоја со предна и задна, како и кратка и долга варијанта. Со тоа јазикот има вкупно 20 чисти самогласни гласови. Покрај тоа, постојат три тона: висок, низок и надолен.
Согласки
| Дво- уснени | Уснено- забни | Забни | Венечни | Преднеп.- венечни | Свиени | Предно- непчени | Задно- непчени | Ресично- надглас. | Голтнички | Гласилни | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Носни | m | n | ||||||||||||||||||||
| Избувни | b | t̪ | d̪ | ɖ | k | ɡ | q͡ʡ | ʔ | ||||||||||||||
| Слеани | tʃ | |||||||||||||||||||||
| Струјни | f | s | ʃ | x~χ | ħ | ʕ | h | |||||||||||||||
| Трепетни | r | |||||||||||||||||||||
| Приближни | l | j | w | |||||||||||||||||||
/ɖ/ е звучна свиена избувна согласка. Понекогаш се изговара како едноударната согласка [ɾ] помеѓу самогласки.
Безвучните избувни согласки /t/ и /k/ секогаш се приздивни.
Ресичната струјна согласка /χ/ честопати се изговара како [x], т.е. безвучна заднонепчена струјна согласка. Сите зборови со оваа фонема се усвоени од арапскиот. Може да претрпат „сомализација“ со нивна замена со избувната согласка /ɢ/.
/ʕ/ (звучна готлничка струјна согласка) може да има крут глас.
/r/ честопати се изговара со глас и може да биде делумно обезвучена. Помеѓу самогласки може да има еден удар.
Самогласки
Сомалискиот има пет самогласни творби. Сите пет разликуваат дишна и груба варијанта и имаат долги и кратки облици. Со издолжувањето не се менуваат останатите одлики на самогласката.
Постојат пет дифтонзи, и сите се јавуваат во преден и заден и долг и краток облик, освен /ɞi/ кој не се јавува како заден.
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Граматика
Јазикот е аглутинативен, со различни додавки за падеж, род и број. Забележителна разлика помеѓу сомалискиот и највеќето индоевропски јазици е постоењето на повеќе облици кај личните заменки, употреба на честички во реченицата за укажување на задршката (фокусот), широка употреба на тонови за означување на падеж и број, како и поларитет на родот (еден ист збор има различен род во еднина и множина).
Лексика
Најважните лексички заемки во јазикот се преземени од арапскиот јазик. Ова се должи на вековните врски на Сомалијците со соседните арапски народи на општествен, културен, трговски и верски план. Денес се забележани 1.436 арапски заемки,[7], а се смета дека порано арабизмите биле уште позастапени.[8]
Постојат и извесни заемки од италијанскиот и англискиот стекнати во колонијалниот период. Со осамостојувањето на земјата, создадени се и многу неологизми, за претставување на поими од областа на управувањето и образованието.
Писмо
Во подалечното минато, сомалискиот се пишувал со древно писмо.[9] Оттогаш наваму, јазикот се пишува со повеќе разни писма. Од нив најзастапена е сомалиската латиница, прогласена за службена во 1972 г.[10] Азбуката ги содржи сите букви од англиската освен p, v и z. Има 21 согласка и 5 самогласки. Не се користат надредни други посебни знаци, со исклучок на апострофот, кој ја претставува гласилната согласка (не стои на почеток на зборот). Постојат три согласни диграфи: DH, KH и SH. Писмото исто така не го бележи тонот и положбата на самогласките (задна или предна).
Низ историјата јазикот се пишувал на разни писма како арабицата итн. Вададово писмо.[11] Во XX век се осмислени и неколку матични сомалиски писма: „османија“, „борама“ и „кадаре“, наречени по нивните автори.[12]
Наводи
- Diriye Abdullahi, Mohamed. 2000. Le Somali, dialectes et histoire. Ph.D. dissertation, Université de Montréal.
- Saeed, John Ibrahim. 1987. Somali Reference Grammar. Springfield, VA: Dunwoody Press.
- Saeed, John Ibrahim. 1999. Somali. Amsterdam: John Benjamins.
Надворешни врски
- Извештај за сомалискиот јазик - Ethnologue (англиски)
- Сомалиско-англиски речник (англиски)
- Сомалиски јазик - PanAfrican L10n (англиски)
- Граматика на сомалискиот јазик - Hooyo.Web (англиски)
- Библиографиjа