Gwyddor Seinegol Ryngwladol

Yn 1886, sefydlwyd grŵp o athrawon iaith o Ffrainc a Phrydain, dan arweiniad yr ieithydd o Ffrancwr Paul Passy, gymdeithas a fyddai'n derbyn yr enw y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol (Saesneg: International Phonetic Association; Ffrangeg: l'Association phonétique internationale) yn 1897.^[6] Roedd eu gwyddor wreiddiol yn seilidig ar yr wyddor Romig, ffordd ddigwygiedig o sillafu'r Saesneg, ond er mwyn ei defnyddio mewn ieithoed eraill, roedd gwerthoedd y symbolau yn gallu amrywio o iaith i iaith.^[7] Er enghraifft, câi'r sain ⟨ʃ⟩ (sef sain si yn siop) ei hysgrifennu â'r llythyren ⟨c⟩ yn Saesneg ond â'r ddeugraff ⟨ch⟩ yn Ffrangeg.^[6] Yn 1888, diwygiwyd yr WSR er mwyn iddo fod yr un peth dros bob iaith ac felly dyma oedd sylfaen digwygiadau'r dyfodol.^[6][8] Otto Jespersen awgrymodd y syniad o wneud yr wyddor mewn llythyr at Paul Passy yn y lle cyntaf. Fe'i datblygwyd gan Alexander John Ellis, Henry Sweet, Daniel Jones a Passy.^[9]

Ers creu'r Wyddor, mae wedi cael ei diwygio nifer o weithiau. Ar ôl y diwygiadau ac ehangiadau o'r 1890au hyd y 194au, ni newidiodd yr WSR lawer nes Gytunteb Kiel yn 1989. Cafwyd diwygiad bychan yn 1993 pan ychwanegwydd pedair llythyren i gynrychioli llafariaid canoledig-ganolog^[10] a thynnwyd llythrennau'r mewnffrwydrolion di-lais.^[11] Diwygiwyd yr wyddor ddiwethaf fis Mai 2005 drwy ychwanegol llythyren am fflap gwefus-ddeintiol.^[12] Yn ogystal ag ychwanegu a thynnu symbolau, ailenwi symbolau a chategorïau a newid ffurfdeipiau fu'r prif newidiadau eraill.^[10]

Crëwyd estyniadau'r Wyddor Seinegol Ryngwladol ar gyfer patholeg iaith yn 1990 ac fe'u derbyniwyd yn swyddogl gan Gymdeithas Seineg ac Ieithyddiaeth Glinigol Ryngwladol yn 1994.^[13]

Darparu un llythyren am bob sain wahanol (segment lleferydd) yw nod gyffredinol yr Wyddor Seinegol Ryngwladol^[14], a olyga:

• Nad yw'n defnyddio cyfuniad o lythrennau i gynrychioli seiniau unigol fel arfer, fel y mae ⟨ch⟩, ⟨dd⟩ ac ⟨ng⟩ yn ei gwneud yn y Gymraeg, ac nad yw'n defnyddio llythrennau unigol i gynrychioli sawl sain fel y mae ⟨i⟩ yn cynrychioli /ɪ/ and /j/ yn Gymraeg;

• Nad oes llythrennau y mae eu sain yn dibynnu ar y cyd-destun megis ⟨c⟩ ac ⟨g⟩ a'u hynganiadau "caled" a "meddal" gwahanol mewn sawl iaith Ewropeaidd;
• Nad oes llythrennau gwahanol am ddwy sain os na wyddys fod unrhyw iaith yn gwahaniaethu rhyngddynt, arfer o'r enw "detholusrwydd".^{[15][note 1]}

Cynllunir yr wyddor i drawsgrifio seiniau (ffonau), nid ffonemau, ond fe'i defnyddir i drawsgrifio yn ffonemig hefyd. Tynnwyd ambell lythyren nad oedd yn cynrycholi seiniau penodol (megis ⟨ˇ⟩ am dôn "gyfansawdd" Swedeg a Norwyeg a ⟨ƞ⟩ am drwynolyn moräig Japaneg), er bod un yn parhau, sef ⟨ɧ⟩ am sain ⟨sj⟩ y Swedeg. Pan gaiff yr WSR ei defnyddio i drawgrifio yn ffonemig, gall y gyfatebiaeth rhwng y llythrennau a'r seiniau fod yn eithaf llac, er enghraifft, defyddir ⟨c⟩ a ⟨ɟ⟩ yn llawlyfr yr Wyddor Seinegol Ryngwladol am /t͡ʃ/ and /d͡ʒ/.

Ymhlith symbolau'r Wyddor, 107 o lythrennau sy'n cynrychioli cytseiniaid a llafariaid, 31 o farciau diacritig sy'n addasu'r rhain a 19 o symbolau ychwanegol sy'n dangos nodweddion uwchsegmentol megis hyd, tôn, pwyslais a goslef.^{[note 2]} Arddangosir y symbolau ar ffurf siart a gwelir y siart swyddogol yma fel a geir ar wefan y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol.

Ffurfiau'r llythrennau

Mae llythrennau'r WSR i fod i gyd-fynd â'r wyddor Ladin^{[note 3]} ac felly llythrennau Lladin neu Roeg neu addasiadau ohonynt yw'r rhan fwyaf o'r llythrennau ynddi. Er hynny, ceir rhai nad ydynt yn perthyn i'r naill na'r llall, er enghraifft, mae'r llythyren sydd yn dynodi'r ffrwydrolyn glotal, ⟨ʔ⟩, ar ffurf gofynnod heb ddot ac mae'r tarddu o'r collnod yn wreiddiol. Ysbrydolwyd rhai llythrennau gan systemau ysgrifennu eraill, megis symbol y ffrithiolyn ffaryngeal lleisiol, ⟨ʕ⟩, sydd yn dod o lythyren ‘ain ⟨ﻉ⟩ Arabeg.^[16]

Daw rhai llythrennau o lythrennau sydd eisoes yn bodoli:

1. Mae'r gynffon i'r dde, yn ⟨ʈ ɖ ɳ ɽ ʂ ʐ ɻ ɭ⟩, yn dynodi cynaniad ôl-blyg ac mae'n tarddu o'r bachyn yn y llythyren r sy'n plygu i'r chwith.
2. Mae'r bachyn ar y brig, yn ⟨ɠ ɗ ɓ⟩, yn dangos mewn mewnffrwydrolyn.
3. Mae sawl trwynolyn yn seiliedig ar lun ⟨n⟩: ⟨n ɲ ɳ ŋ⟩. Daw ⟨ɲ⟩ a ⟨ŋ⟩ o gyfrwymiadau rhwng gn ac ng ac mae ⟨ɱ⟩ yn efelychu ⟨ŋ⟩ felly.
4. Ceir llythrennau wyneb i waered, megis ⟨ɐ ɔ ə ɟ ɓ ɥ ɾ ɯ ɹ ʇ ʊ ʌ ʍ ʎ⟩ (o ⟨a c e f ɡ h ᴊ m r t Ω v w y⟩), lle y mae naill ai'r un wreiddiol, er enghraifft, ⟨ɐ ə ɹ ʇ ʍ⟩ neu'r un ar ei phen, er enghraifft, ⟨ɔ ɟ ɓ ɥ ɾ ɯ ʌ ʎ⟩, yn agoffa un o'r sain darged. Roedd hyn yn hawdd ei wneud yn oes teiposod mecanyddol a mantais oedd nad oedd yn rhaid castio teip arbennig i'r WSR, yn yr un modd ag yr oedd b a q, d a p, n ac u, 6 a 9 yn lleihau costau.
5. Mae'r priflythrennau bychain ⟨ɢ ʜ ʟ ɴ ʀ ʁ⟩ yn fwy gyddfol na'r llythrennau bach cyfatebol, er mai eithrad yw ⟨ʙ⟩.

Teipograffeg ac eiconigrwydd

Mae'r Wyddor Seinegol Ryngwladol yn seiliedig ar yr wyddor Ladin, gan ddefnyddio cyn lleied o lythrennau o systemau ysgrifennu eraill â phosibl.^[17] Creodd y Gymdeithas yr Wyddor er mwyn i seiniau'r mwyafrif o'r cytseiniaid a ddaeth o'r wyddor Ladin gyd-fynd â "defnydd rhyngwladol" (sef, yn fras, â Lladin Clasurol).^[17] Felly, mae gan y ⟨b⟩ (leisiol), ⟨d⟩ (leisiol), ⟨ɡ⟩ (leisiol), ⟨h⟩, ⟨l⟩ (ddeheuol), ⟨m⟩, ⟨n⟩, ⟨r⟩, ⟨s⟩, ⟨t⟩ (heb ei hanadlu) ac ⟨w⟩ (ddynesol) yr un seiniau â'r Gymraeg. Hefyd, mae'r rhan fwyaf o'r llafariaid yn cyfateb i lafariaid (hir) y Gymraeg: ⟨a⟩, ⟨e⟩, ⟨i⟩, ⟨o⟩. Mae'r llythrennau eraill yn wahanol i'r Gymraeg ond mae seinaiu ⟨f⟩, ⟨j⟩, ⟨k⟩, ⟨p⟩, ⟨u⟩, ⟨v⟩, ⟨y⟩ a ⟨z⟩ yn debyg i'r llythrennau yn llawer o ieithoedd Ewrop.

Estynnwyd nifer y llythrennau drwy ddefnyddio priflythrennau bychain, ffurfiau rhedol, marciau diacritig a throi llythrennau wyneb i waered. Ceir sawl symbol o'r wyddor Roegaidd, er y gallai eu seiniau fod yn wahanol. Er enghraifft, llafariad yw ⟨ʋ⟩ yng Ngroeg ond cytsain sy'n perthyn yn anuniongyrchol yw hi yn yr WSR. I'r mwyafrif o'r rhain, dyfeisiwyd siapau glyffau ychydig yn wahanol ar gyer yr WSR, sef ⟨ɑ⟩, ⟨ꞵ⟩, ⟨ɣ⟩, ⟨ɛ⟩, ⟨ɸ⟩, ⟨ꭓ⟩ a ⟨ʋ⟩, a amgodiwyd yn Unicode ar wahân i'w mamlythrennau Groeg, heblaw un ohonynt, ⟨θ⟩, tra y bydd ⟨ꞵ⟩ a ⟨ꭓ⟩ Lladin a ⟨β⟩ a ⟨χ⟩ yn cael eu defnyddio.^[18]

Yn aml, gall seiniau'r llythrennau Lladin addasedig gael eu tarddu o'r llythrennau gwreiddiol hynny.^[19] Er enghraifft, mae llythrennau â bachyn i'r dde ar y gwaelod yn cynrychioli cytseiniad ôl-blyg; a bydd priflythren fychan yn cynrychioli cytseiniaid wfwlar fel arfer. Heblaw am y ffaith bod rhai mathau o addasu ffurf llythyren yn cyfateb yn gyffredinol i ffyrdd o addasu'r sain a gynrychiolir, nid oes ffordd arall o adnabod sain llythyren o'i siâp (fel yn Visible Speech, er enghraifft) na hyd yn oed berthynas systematig rhwng y symbolau a'u seiniau (fel yn Hangeul).

Yn ogystal â'r llythrennau eu hunain, mae amrywiaeth o symbolau eilaidd i gynorthwyo wrth drawsgrifio. Gellir cyfuno marciau diacritig â llythrennau'r WSR er mwyn trawsgrifio gwerthoedd seinegol addasedig neu gynaniadau eilaidd. Hefyd, ceir symbolau i'w defyddio am nodweddion uwchsegmentol megis pwyslais a thôn.

Cromfachau ac amffinyddion trawsgrifio

Dau brif fath o gromfachau sy'n cael eu defnyddio i amffinio trawsgrifiadau yn yr WSR:

Gwelir confensiynau eraill yn llai aml:

Rhoddir y tri uchod yn llawlyfr y Gymdeithas, ond ni cheir y canlynol. Er hynny, gellir eu gweld mewn trawsgrifiadau â'r WSR neu ddeuddiau cysylltiedig (yn enwedig y cromfachau onglog):

Ffurfiau rhedol

Mae gan lythrennau'r WSR ffurfiau rhedol i'w defnyddio mewn llawysgrifau ac wrth ysgrifennau nodiadau maes, ond mae llawlyfr y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol o 1999 yn argymell peidio â'u defnyddio gan fod yr WSR redol yn "anos i'r rhan fwyaf o bobl ei dehongli".^[30]

Mewn Braille

Gwelwyd sawl addasiad o'r wyddor mewn Braille. Cyhoeddwyr yr un diweddaraf yn 2008 ac fe'i derbynir yn helaeth er 2011. Nid yw'n cynnwys pob symbol am donau.

Y llythyren g

Yng nghyfnod cynnar yr wyddor, roedd amrywiadau gwahnol g, ⟨ɡ⟩ â chynffon agored ( ) ac ⟨g⟩ â chynffon ddolennog ( ), yn cyrychioli gwerthoedd gwahanol, ond erbyn hyn fe'u hystyrir i fod yr un. Mae ⟨ɡ⟩ agored yn cyrychioli ffrwydrolyn felar leisiol erioed, tra bo ddolennog yn wahanol i ⟨ɡ⟩ drwy gynrychioli ffrithiolyn felar leisiol rhwng 1895 ac 1900.^[31][32] Yn nes ymlaen, ⟨ǥ⟩ oedd yn cyrychioli'r ffrithiolyn tan 1931 pan ddisodlwyd hi gan ⟨ɣ⟩.^[33]

Yn 1948, cydnabu Cyngor y Gymdeithas a ⟨ ⟩ yn arywiadau typograffig cyfwerth^[34] a ailadroddwyd y penderfyniad hwn yn 1993.^[35] Er bod Egwyddorion y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol yn argymell ⟨ ⟩ am ffrwydrolyn felar a ⟨ɡ⟩ am un wedi'i blaenu pan oedd yn well gwahaniaethu rhwng y ddwy, megis yn Rwseg,^[36] ni chydiodd yr egwyddor.^[37] Cefnodd Llawlyfr y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol ar yr argymhelliad hwn a chydnabod mai amrywiadau dilys oedd y ddau siâp.^[38]

O bryd i'w gilydd, bydd yr Wyddor Seinegol Ryngwladol yn cael ei newid gan y Gymdeithas. Ar ôl pob newid, mae'r Gymdeithas yn darparu cyflwyniad o'r wyddor wedi'i ddiweddaru a'i symleiddio ar ffurf siart. Ni ellir dangos pob manylyn o'r wyddor ar siart o'r maint a gyhoeddir gan y Gymdeithas. Er enghraifft, nid yw'r cytseiniaid gorfan-daflodol ac epiglotig ar siart y cytseiniaid ohwerydd diffyg lle yn hytrach na rhesymau damcaniaethol (byddai'n rhaid ychwanegu dwy golofn ychwanegol, y naill rhwng y colofnau ôl-blyg a thaflodol a'r llall rhwng y colofnau ffaryngeal a glotal), a byddai angen rhes gyfan yn ychwaneg am y fflap ochrol, felly fe'u rhestrir mewn bloc dan yr enw cyffredinol "symbolau eraill".^[39] Byddai cofnodi pob llythyren donyddol bosibl yn eu cyfanrwydd yn hollol anymarferol, hyd yn oed ar ddalen fwy, felly dim ond rhai enghreifftiau a roddir.

Er mwyn newid yr wyddor neu'r siart, rhaid cynnig y newid yng nghyfnodolyn y Journal of the IPA (gweler enghreifftiau Awst 2008 ynglŷn â llafariad anghrwn ganol agored ac Awst 2011 ynghylch dynesolion canol).^[40] Gellir wedyn argraffu ymatebion i'r cynnig yn un rhifyn y cyfnodolyn neu rai canlynol (megis ym mis Awst 2009 ar y llafariad ganol isel).^[41] Yna, rhoddir cynnig ffurfiol gerbron Cyngor y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol^[42], sydd yn cael ei ethol gan yr aelodau^[43], er mwyn ei drafod ymhellach ac am bleidlais.^[44][45]

Dim ond newidiadau i'r wydddor neu'r siart a gymeradwywyd gan y Cynor a ysytyrir yn rhan o'r WSR swyddogol. Serch hynny, bydd llawer o ddefnyddwyr yr wyddor, gan gynnwys arweinwyr y Gymdeithas ei hun, yn gwyro yn eu defnydd o'r gyfundrefn swyddogol.^[46]

Er bod yr wyddor yn cynnig dros 160 o symbolau, dim ond nifer bach sydd yn cael eu defnyddio i drawsgrifio iaith benodol mewn graddau gwahanol o fanylder. Gall trawsgrifiad seinegol amrywio yn ei fanyler o fod yn fanwl gywir i fod yn eithaf bras, a'r ddau a roddir mewn cromfachau sgwâr.^[47] Efallai y caiff trawsgrifiadau bras eu cyfyngu i'r manylion a glywir yn rhwydd neu i'r manylion sy'n berthnasol ar y pryd, a gallant fod yn debyg iawn i drawsgrifiadau ffonemig, ond nid ydynt yn gwneud honiadau damcaniaethol bod pob manylyn a drawsgrifir yn ystyrlon yn yr iaith. Er enghraifft, gellir trawsgrifio

Ceir graddfa lle mae trawsgrifiad tra chywir ar y naill ben a thrawsgrifiad sydd yn anwybyddu llawer iawn o fanylion ar y llall. Bydd trawsgrifiadau seinegol llai manwl yn dangos y manylion sydd yn hawdd eu clywed, neu sydd yn berthnasol i'r drafodaeth, ac efallai na fyddant yn wahanol iawn i drawsgrifiadau ffonemig. Er hynny, nid ydynt yn honni bod y gwahaniaethau a drawsgrifir yn angenrheidiol o ystyrlon yn yr iaith. Er enghraifft, gellir trawsgrifio'r gair Cymraeg dôl yn [doːl] i ddisgrifio sawl ynganiad. Byddai trawsgrifiad mwy manwl wedyn yn canolbwyntio ar fanylion unigol neu dafodieithiol, megis [d̪̥oːlˠ] yng ngogledd-ddwyrain Cymru, [d̪̥ɔːlˠ] yn y gogledd-orllewin o'r gogledd-orllewin neu [doːᵊl] mewn rhannau o'r de.

Arferir rhoi trawsgrifiadau ffonemig, sy'n dangos seiniau cysyniadol sy'n cyfateb i seiniau llafar, mewn slaesau (/ /) ac maent yn tueddu i ddefnyddio llythrennau symlach â llai o farciau diacritig. Gall dewis y llythrennau adlewyrchu honiadau damcaniaethol ar sut mae siaradwyr yn cysyniadu seiniau fel ffonemau neu gallant fod yn fwy cyfleus wrth eu teiposod. Nid oes gan lythrennau rhwng slaesau werthoedd seiniol absoliwt. Er enghraifft, yn Gymraeg, gellid trawsgifrio naill ai llafariad pìn neu lafariad pin ag/i/, so that pick, peak would be transcribed as/ˈpin, ˈpiːn/ neu'n /ˈpɪn, ˈpin/ac nid yw'r naill na'r llall union yr un peth â llafariad pin Rwmaneg, a fyddai'n cael ei drawsgrifio'n/pin/. Mewn cyferbyniad, byddai trawsgrifiad seinegol manwl o pìn, pin y Gymraeg a pin Rwmaneg fel a ganlyn: [pʰɪn],[pʰiːn],[pin].

Ieithyddion

IPA is popular for transcription by linguists. Some American linguists, however, use a mix of IPA with Americanist phonetic notation or use some nonstandard symbols for various reasons. Authors who employ such nonstandard use are encouraged to include a chart or other explanation of their choices, which is good practice in general, as linguists differ in their understanding of the exact meaning of IPA symbols and common conventions change over time.

Mae'r WSR boblogaidd ymhlith ieithyddion er mwyn trawsgrifio. Er hynny, mae rhai o ieithyddion America yn defnyddio cymysgedd o nodiant seinegol Americanyddol ac mae rhai yn defnyddio symbolau ansafonol oherwydd gwahanol resymau.^[48] Anogir awduron sy'n defnyddio nodiant ansafonol i gynnwys siart neu esboniad arall o'u dewisiadau, sydd yn arfer da yn gyffredinol, gan fod ieithyddion yn wahanol yn y ffordd y maent yn deall union ystyr symbolau'r WSR a bod arferion cyffredin yn newid dros amser.

Geiriaduron

Defnyddir yr Wyddor Seiniegol Ryngwladol yng ngeiriaduron rhai ieithoedd, er enghraifft, mae llawer o eiriaduron Saesneg, gan gynnwys Geiriadur Saesneg Rhydychen a rhai geiriaduron i ddysgwyr megis geiriaduron Oxford Advanced Learner's Dictionary a Cambridge Advanced Learner's Dictionary, bellach yn defnyddio'r WSR i ddangos ynganiad geiriau.^[49] Serch hynny, mae'r mwyafrif o eiriaduron Saesneg America a rhai o Brydain yn defnyddio un o nifer o systemau ailsillafu ynganu, sydd i fod yn haws i ddarllenwyr y Saesneg. Er enghraifft, mae'r system ailsillafu mewn llawer o gyfrolau Americanaidd, fel un Merriam-Webster yn defnyddio ⟨y⟩ am [j] a ⟨sh⟩ am [ʃ] yr WSR, sy'n adlewyrchu'r ffordd y mae'r seiniau yn cael eu hysgrifennu yn Saesneg yn aml,^[50] gan defnyddio llythrennau'r wyddor Ladin yn unig ac amrywiadau arnynt. (Yn yr Wyddor Seinegol Ryngwladol, mae [y] yn cynrychioli sain ⟨u⟩ Llydaweg neu'r Ffrangeg tra bo [sh] yn cynrychioli y pâr o seiniau yn y gair croesholi.

Er hynny, nid oes defnydd o'r WSR yng ngeiriaduron rhai ieithoedd eraill fel arfer. Nid yw geiriaduron uniaith ieithoedd ag orgraff ffonemig yn trafferthu i gynnwys yr wyddor i ddangos ynganiad y rhan fwyaf o eiriau ond yn fwy tueddol o ddefnyddio system ailsillfu ar gyfer geiriau ag ynganiadau annisgwyl. Prin y bydd yr WSR mewn geiriaduron a gynhyrchir yn Israel ac weithiau byddant yn defnyddio'r wyddor Hebraeg i trawsgrifio geiriau estron.^[51] O ran y Rwseg, caiff yr wyddor ei defnyddio mewn geiriaduron dwyieithog sy'n cyfieithu o iaith arall i Rwseg ond nid mewn geiriaduron uniaith Rwseg, sydd weithiau yn defnyddio ailsillafu ynganu am eiriau estron.^[52] Mae'r WSR yn fwy cyffredin mewn geiriaduron dwyieithoeg ond ceir eithriadau. Bydd geiriaduron masgynnyrch Tsieceg, er enghraifft, yn tueddu i ddefnyddio'r WSR ar gyfer dim ond seiniau nad ydynt yn yr iaith.^[53]

Nid yw geiriaduron Cymraeg yn defnyddio'r WSR yng nghorff y geiriadur fel arfer. Mae Geiriadur yr Academi yn cynnwys trawsgrifiadau seinegol sy'n defnyddio'r WSR yn adran Orthography and pronunciation y mynegai fel canllaw i ynganu geiriau, er bod ambell wall orgraffyddol, megis ⟨X⟩ am ⟨χ⟩, ⟨ṛ⟩ am ⟨r̥⟩, ⟨I⟩ am ⟨ɪ⟩, ⟨:⟩ am ⟨ː⟩, neu hyd yn oed seinegol, megis ⟨[I:]⟩, sef [ɪː], am [iː] ac [u] am[ʊ].^[54] Mae Geiriadur Prifysgol Cymru yn defnyddio un symbol o'r WSR, sef ⟨ə⟩, y llafariad canol canolog, er mwyn dangos mai dyna ynganiad ⟨y⟩, fel arfer pan nad yw'r orgraff yn dangos hyn, megis "nyrs (y≡ə)",^[55] ond weithiau hyd yn oed pan fydd yr orgraff yn gwbl eglur, er enghraifft, "rỳg (ỳ≡ə)".^[56]

Dysgu ieithoedd

Mae rhai o gyrsiau dysgu iaith yn defnyddio'r WSR i ddysgu ynganu. Er enghraifft, yn Rwsia (ac yn yr Undeb Sofietaidd gynt) ac ar dir mawr Tsieina, mae llyfrau cyrsiau i blant^[57] ac oedolion^[58] sy'n astudio Saesneg a Ffrangeg yn defnyddio'r wyddor yn gyson. Mae athrawon a chwrslyfrau Saesneg yn Nhaiwan yn tueddu i ddefnyddio system Kenyon a Knott, amrywiad typograffyddol sydd ychydig yn wahanol i'r WSR.

Orgraffau safonol ac amrywiadau prifylythrennol

Mae llythrennau o'r WSR wedi cael eu hymgorffori yn gwyddorau gwahanol ieithoedd y byd, yn enwedig trwy Wyddor Affrica mewn llawer o ieithoedd Is-Saraha megis Hausa, Fula, Akan, ieithoedd Gbe, ieithoedd Manding, Lingala ac ati. Mae hyn wedi golygu bod angen priflythrennau. Er enghraifft, yn Kabiyè, iaith yng ngogledd Togo, mae Ɖ ɖ, Ŋ ŋ, Ɣ ɣ, Ɔ ɔ, Ɛ ɛ, Ʋ ʋ. Ceir llythrennau fel y rhain yn safon Unicode ond maent yn ymddangos mewn amrediadau Lladin y tu allan i estyniadau'r Wyddor Seinegol Ryngwladol.

Er hyn, yn yr WSR ei hun, dim ond llythrennau bach sy'n cael eu defnyddio. Nododd argraffiad 1949 llawlyfr yr WSR y gall rhagddodi'r seren ⟨*⟩ i ddangos mai enw priod yw gair^[59] ond ni chynhwyswyd ar arfer hwn yn argraffiad 1999.

Canu clasurol

Mae cantorion clasurol yn defnyddio'r WSR yn eang wrth baratoi gan fod disgwyl iddynt ganu mewn nifer o ieithoedd gwahanol. Fe'u dysgir gan hyfforddwyr llais i berffeithio eu hynganiad ac i wella ansawdd a thiwniad tôn.^[60] Mae gan libretos opera drawsgrifiadau awdurdodol yn yr WSR, fel cyfrolau Nico Castel^[61] a llyfr Timothy Cheek, Singing in Czech.^[62] Roedd gallu cantorion opera i ddarllen yr wyddor yn cael ei ddefnyddio ar wefan y Visual Thesaurus, a oedd yn defnyddio sawl canwr neu cantores opera "i wneud recordiadau am y 150,000 o eiriau ac ymadroddion yng nghronfa ddata VT ... oherwydd eu stamina lleisiol, eu sylw i fanylion ynganu, ac yn bennaf oll, eu gwybodaeth o'r WSR".^[63]

Rhifau'r WSR

Mae gan bob nod, llythyren a marc diacritig rif er mwyn atal rhag drysu rhwng nodau tebyg, megis ɵ a θ, ɤ a ɣ neu ʃ a ʄ, mewn sefyllfaoedd fel argraffu llawysgrifau. Rhoddir amrediadau gwahanol o rifau i gategorïau'r seiniau.^[64]

Mae'r Gymdeithas Seinegol Ryngwladol yn trefnu llythrennau'r WSR yn ôl tri chatgori: cytseiniaid ysgyfeiniol, cytseiniaid anysgyfeiniol a llafariaid.^[65][66]

Trefnir y cytseiniaid ysgyfeiniol ar eu pennau eu hun neu mewn parau o seiniau di-lais a lleisiol, sydd wedyn yn cael eu grwpio mewn colofnau o seiniau blaen (dwywefusol) ar y chwith hyd at y seiniau ôl (glotal) ar y dde. Yng nghyhoeddiadau swyddodol y Gymdeithais, hepgorir dwy golofn i arbed lle, gyda'r llythrennau dan restr o'r enw "symbolau eraill",^[67] a'r cytseiniaid eraill mewn rhesi o gaead llwyr (ffrwydrolion a thrwynolion), at gaead byr (triliau a thapiau), at gaead rhannol (ffritholion) a'r caead lleiaf (dynesolion), eto heb un rhes er mwyn arbed lle. Yn y tabl isod, gwelir trefniant ychydig yn wahanol, sef bod pob cystain ysgyfeiniol yn nhabl y cytseiniaid ysgyfeiniol, a'r triliau, y tapiau a'r cysteiniaid ochrol ar wahân fel bod y rhesi yn dilyn llwybr cyffredin meddaliad cytseiniad (gweler treiglad meddal y Gymraeg), yn ogystal â'r ffaith mai ffrithiolyn a dynesolyn yw sawl llythyren. Gellir creu affrithiolion drwy roi ffrwydrolion a ffritholion o gelloedd cyfagos at ei gilydd. Mae celloedd tywyll yn cynrychioli ynganiadau y bernir eu bod yn amhosibl.

Ceir llythrennau'r llafariaid mewn parau o seniau anghrwn a chrwn a threfnir y parau hyn o'r rhai blaen ar y chwith hyd at y rhai ôl ar y dde, ac o'r caead mwyaf ar y brig at y caead lleiaf ar y gwaelod. Ni hepgorir llythrennau'r llafariaid o'r siart, er, yn y gorffennol, rhestrwyd rhai o'r llafariaid canol canolog ymhlith y "symbolau eraill".

Cytseiniaid

Cytseiniaid ysgyfeiniol

Cyngenir cytsain ysgyfeiniol drwy rwystro'r glotis (y gwagle rhwng tannau'r llais) neu geudod y geg a gadael yr aer allan o'r ysgyfaint naill ai wedyn neu ar yr un pryd. Y mwyafrif o gytseiniaid yr WSR yw rhai ysgyfeiniol, yn ogystal â'r mwyafrif yn ieithoedd y byd. Mae pob un o gysteiniaid y Gymraeg yn ysgyfeiniol.

Yn y tabl hwn, ceir rhesi sy'n dangos y dull ynganu, sef sut y mae'r gytsain yn cael ei hynganu, a cholofnau sy'n dangos y man ynganu, sef ble y mae'r gytsain yn cael ei hynganu. Dim ond cytseiniaid ag un man ynganu sydd yma.

Nodiadau

• Yn y rhesi lle mae pâr o lythrennau, lleisiol yw'r gytsain ar y dde (heblaw [ɦ]â lleisio anadlol).^[68] Yn y rhesi eraill, mae'r llythyren unigol yn cynrychioli cytsain leisiol.
• Er bod yr WSR yn darparu llythyren unigol am y mannau ynganu coronol (am bob gytsain ond y ffritholion), nid yw'n rhaid defnyddio pob un yn union gywir. Mewn iaith bendol, gellir trin y llythrennau fel rhai deintiol, gorfannol neu ôl-orfannol mewn ffordd sy'n addas ar gyfer yr iaith honno heb farciau diacritig.
• Er bod bod yr WSR yn darparu llythryren unigol i'r mannau ynganu coronol (i bob cytsain ond y ffritholion), nid yw'n rhaid eu defnyddio'n union fel y maent. Wrth drafod iaith penodol, gellir trin y llythrennau yn rhai deintiol, gorfannol neu ôl-orfannol fel y bo'n briodol i'r iaith honno heb farciau diacritig.
• Dynoda’r meysydd tywyll gynaniadau y bernir eu bod yn amhosibl.
• Cynrychiola'r llythrennau [ʁ, ʕ, ʢ] naill ai ffritholion neu ddynesolion lleisiol.
• Mewn llawer o ieithoedd, gan gynnwys y Gymraeg, nid yw[h] ac [ɦ] yn lotol, yn ffritholion nac yn ddynesolion, ond yn llefariad yn unig.^[69]
• Siâp y tafod yn bennaf yn hytrach na'i leoliad sy'n hynodi'r ffritholion [ʃ ʒ], [ɕ ʑ] a [ʂ ʐ].
• Diffinnir [ʜ, ʢ] fel ffritholion epiglotig dan adran y "Symbolau eraill" yn siart swyddogol yr WSR, ond gellir eu trin fel triliau yn yr un man ynganu â [ħ, ʕ]gan fod trilio'r plygion aryepiglotig yn dueddol o ddigwydd ar yr un pryd.^[70]
• Ni wyddys bod rhai o'r ffonau a restir yn bodoli fel ffonemau mewn unrhyw iaith.

Cytseiniaid anysgyfeiniol

Seiniau heb lif aer sy'n dibynnu ar yr ysgyfaint yw cytseiniaid anysgyfeiniol. Maent yn cynnwys cliciau (a geir yn yr ieithoedd Khoisan a rhai ieithoedd Bantu cyfagos yn Affrica), mewnffrwydrolion (mewn ieithoedd fel Sindhi, Hawsa, Swahili a Fietnameg) ac alldafliadolion (mewn ieithoedd brodorol yr Amerig a'r Cawcasws).

Llafariaid

• Lle y ceir pâr o symbolau, cynrychiola'r un ar y dde lafariad gron.

Symbolau eraill

Uwchsegmentolion

Tonau ac acenion geiriau

Acenion

• Gosodir rhai marciau diacritig uwchben symbolau â cynffon, er enghraifft, ⟨ŋ̊⟩.

Orgraffau safonol a phriflythrennau

Mae llythrennau'r WSR wedi cael eu hymgorffori i mewn i wyddorau sawl iaith, yn enwedig trwy Wyddor Affrica yn nifer o ieithoedd yr Is-Sahara fel Hawsa, Ffwla, Akan, ieithoedd Gbe, ieithoedd Manding, Lingala ac yn y blaen. Mae hyn wedi arwain at angen creu priflythrennau cyfatebol, er enghraifft, mae gan Kabiye yng ngogledd Togo y llythrennau Ɖ ɖ, Ŋ ŋ, Ɣ ɣ, Ɔ ɔ, Ɛ ɛ, Ʋ ʋ. Cefnogir y rhain gan Unicode ond maent yn ymddangos mewn adrannau eraill ar wahân i estyniadau'r WSR.

Yn yr WSR ei hun, er hynny, dim ond llythrennau bach a ddefnyddir. Nodai argraffiad 1949 llawlyfr yr WSA fod modd ysgrifennu seren ⟨*⟩ o flaen gair i ddangos mai enw priod ydyw^[71] ond nid yw'r arfer hwn wedi ei gynnwys mewn argraffiadau diweddarach.

Canu clasurol

Gwelir defnydd helaeth o'r WSR ymhlith cantorion clasurol wrth baratoi, yn enwedig ymysg cantorion Saesneg eu hiaith y disgwylir iddynt ganu mewn sawl iaith dramor. Ceir trawsgrifiadau awdurdodol o libreti opera yn yr WSR, megis cyfrolau Nico Castel^[72] a llyfr Singing in Czech Timothy Cheek.^[73] Defnyddiwyd gallu cantorion opera i ddarllen yr WSR gan wefan Visual Thesaurus, a gyflogodd sawl canwr neu gantores opera "i wneud recordiadau ar gyfer y 150,000 o eiriau ac ymadroddion yng nghronfa ddata eirfaol VT. ...am stamina eu lleisiau, eu sylw i fanylion ynganu ac yn bennaf oll eu gwybodaeth o'r WSR."^[74]

Priflythrennau

Ni ddefnyddir priflythrennau llawn yn yr WSR. Er hynny, cânt eu denfnyddio am archffonemau ac am ddosbarthiadau naturiol fffonemau, hynny yw, fel cardiau gwyllt. Nid yw'r fath ddefnydd yn rhan o'r WSR nac wedi ei safoni, a gallai fod yn amwys gan ddibynnu ar yr awdur; er hynny, fe'i defnyddir ar y cyd â'r WSA. (Mae siart yr WSA Estynedig, er enghraifft, yn defnyddio ambell gerdyn gwyllt yn ei henghreifftiau.) Rhan sylfaenol o'r Symbolau Ansawdd Llais yw priflythrennau hefyd, a ddefnyddir o bryd i'w gilydd gyda'r WSR.

Mewn llenyddiaeth Saesneg, gwelir C am {gytsain} a V am {llafariad} ym mhobman fel cardiau gwyllt. Yn ogystal â'r rhain gwelir y priflythrennau cyffredin eraill canlynol hefyd.

Er enghraifft, gall siâp sillaf bosibl ym Mandarin amrywsio o V (llafariad heb dôn) hyd CVNᵀ (cytsain-llafariad-sill drwynol â thôn). Gellir addasu'r llythrennau â marciau diacritig yr WSR, er enghraifft, Cʼ am {cytsain alldafliadol}, Ƈ am {cytsain fewgyrchol}, N͡C neu ᴺC am {gytsain rhagdrwynoledig}, Ṽ am {llafariad drwynol}, S̬ am {gytsain sisiol leisiol}, N̥ am {gytsain drwynol ddi-lais}, P͡F neu P^F am {gytsain affrithiol} a D̪ am {gytsain ddeintiol}. Mewn patholeg lleferydd, gallant gynrychioli seiniau amhenodol, ag uwchysgrif pan fo'r cynanu'n wan: ᴰ sain orfannol amhenodol wan, ᴷ sain felar amhenodol wan ac ati.^[75]

Ceir enghreifftiau nodweddiadol o ddefnyddio priflythrennau am archffonemau wrth ysgrifennu I am y set o lafariaid harmonig {i y ɯ u} yn Nhyrceg a D am gytsain ganol drawol gyfunedig writer a rider yn Saesneg America.

Mae gan V, F a C ystyron gwahanol fel Symbolau Ansawdd Llais, pan fyddant yn sefyll am 'lais', 'ffalseto' a 'chreclyd'. Gallant dderfyn marciau diacritig sydd yn dangos y math o ansawdd llais sydd ganddynt, ac mae modd eu defnyddio i dynnu allan nodwedd uwchsegmentol sydd ar bob segment dueddol mewn gyfres o lythrennau'r WSR. Er enghraifft, gall trawsgifiad y gair yng Ngaeleg ynys Ìle am "gath", [kʷʰuˣʷt̪ʷs̟ʷ], a "chathod", [kʷʰʉˣʷt͜ʃʷ], fod yn fwy symlach drwy dynnu gwefusoli uwchsegmentol y geiriau allan: Vʷ[kʰuˣt̪s̟] a Vʷ[kʰʉˣt͜ʃ].^[76]

• Emrys Evans. Termau Ieithyddiaeth. Aberystwyth. Coleg Prifysgol Cymru. 1987.
• Bruce Griffiths a Dafydd Glyn Jones. The Welsh Academy English-Welsh Dictionary. Caerdydd. Gwasg Prifysgol Cymru. 1995.
• Peter Wynn Thomas. Gramadeg y Gymraeg. Caerdydd. Coleg Prifysgol Cymru. 1996.

• (Saesneg) Gwefan y Gymdeithas Seinegol Ryngwladol Archifwyd 2008-12-19 yn y Peiriant Wayback.
• (Saesneg) Yr Wyddor Seinegol Ryngwladol Archifwyd 2008-12-19 yn y Peiriant Wayback. (fersiwn 2005)