Języki celtyckie

Zobacz też: Celtowie.

Określenie „języki celtyckie” zostało po raz pierwszy użyte przez Edwarda Lhuyda w 1707^[1]. Zauważył on podobieństwo między językami brytańskimi i goidelskimi, i postulował, że musiały one wykształcić się w kontynentalnej Europie (brytańskie – w Galii, goidelskie – na Półwyspie Iberyjskim) i zostać zawleczone na Wyspy Brytyjskie. Lhuyd stwierdził, że są to języki ludów, nazywanych przez antycznych autorów greckich Κελτοί – „Celtowie”^[2]. Co do pochodzenia wyrazu „Celt” wśród naukowców nie ma zgody. McCone proponuje derywację od pcelt. rdzenia czasownikowego *kel-o- „ukrywam, chowam”^[3][4]. Wymienia się także praindoeuropejskie rdzenie *ḱel- „ogrzewać” i *kel- „pchać”^[5]. Nie jest pewne, czy nazwa ma pochodzenie rodzime, czy została nadana przez Greków^[6] .

Języki celtyckie a inne języki indoeuropejskie

Języki celtyckie należą wraz z językami italskimi i germańskimi do zachodniej grupy języków indoeuropejskich. Wykazuje się zbiór wspólnych innowacji gramatycznych i leksykalnych, które najprawdopodobniej są rezultatem wielowiekowego sąsiedztwa i wzajemnych wpływów^[7]. Niektóre podobieństwa między językami celtyckimi i italskimi, takie jak formy zaimków wskazujących, rozwój pie. fonemu *kʷ do *k i *p w poszczególnych językach (łac. QUATTUOR, ale osk. petora „4”), zbliżone końcówki morfologiczne stopnia najwyższego przymiotnika czy wykorzystanie syntetycznej strony biernej z morfemem *-r, skłoniły część badaczy do wysunięcia teorii o grupie italoceltyckiej (por. języki bałtosłowiańskie)^[8]. Szczegółową analizę podobieństw między obiema grupami przeprowadził Calvert Watkins, jednoznacznie odrzucając teorię o ich bliższym pokrewieństwie^[9] , niemniej, badania innych naukowców, wśród nich Jaya H. Jasanoffa^[10] i Petera Schrijvera^[11], wykazują, że wspólnych innowacji może być więcej. Związki z grupą germańską są luźniejsze, dotyczą przede wszystkim dość dużego zbioru słownictwa obecnego w najstarszych poświadczonych językach obu grup, przy czym część z tych leksemów zdaje się nie posiadać kognatów w innych językach indoeuropejskich^[12]. Do grupy zachodniej zalicza się czasem także język albański o nie do końca jasnej genezie, oraz języki bałtosłowiańskie^[13].

Języki celtyckie są wraz z językami italskimi, germańskimi, helleńskimi, anatolijskimi i tocharskimi językami kentum. W językach tych praindoeuropejskie twarde i miękkie spółgłoski miękkopodniebienne zlały się w jeden dźwięk (np. pie. *ḱm̥tóm „100” > cyb. kantom [ˈkantom], wal. cant [kant], irl. céad [ceːd̪ˠ], w odróżnieniu od np. pol. sto [stɔ], hind. सौ [sau]). Dawnej postrzegano izoglosę kentum-satem za podstawową, świadczącą o najwcześniejszym podziale języków indoeuropejskich^[14]. Odkrycie, że język hetycki i języki tocharskie również są językami typu kentum zweryfikowało jednak ten pogląd – obecnie uważa się, że ewolucja spółgłosek miękkopodniebiennych zachodziła niezależnie od siebie w poszczególnych rodzinach językowych^[15].

Klasyfikacja języków celtyckich jako indoeuropejskich sama w sobie nie była oczywista przed odszyfrowaniem pierwszych inskrypcji w dialektach kontynentalnych. Wynika to z faktu, że w językach wyspiarskich zaszło wiele powiązanych ze sobą na zasadzie reakcji łańcuchowych zmian fonetycznych, które znacznie oddaliły je formalnie i brzmieniowo od innych języków indoeuropejskich, szczególnie łaciny, sanskrytu i greki, których pokrewieństwo zostało zidentyfikowane jako pierwsze^[16].

Klasyfikacja wewnętrzna

Podział grupy celtyckiej nie został jeszcze ustalony w sposób niepozostawiający wątpliwości^[17] z powodu niewystarczającego materiału źródłowego pochodzącego z języków kontynentalnych^[18]: korpus najlepiej poświadczonego języka galijskiego obejmuje tylko około 800 w większości krótkich inskrypcji o podobnej strukturze gramatycznej^[19]. Najwięcej uwagi poświęcono jak dotąd dwóm modelom klasyfikacyjnym: „geograficznemu” (podział na języki kontynentalne i wyspiarskie) i „fonologicznemu” (podział na języki q-celtyckie i p-celtyckie)^[17][20]. Oba modele przedstawione są poniżej.

Jako że model fonologiczny postuluje rozdział między obiema grupami wyspiarskimi, co do których wiadomo, że wykazują wiele wspólnych innowacji także w składni i morfologii^[21] , i oparty jest w zasadzie na tylko jednej, niezaskakującej zmianie fonetycznej^[22], odchodzi się od rozciągania go na języki kontynentalne^[23]. David Stifter rezygnuje z jakichkolwiek prób wewnętrznej klasyfikacji, argumentując to brakiem odpowiednich danych^[24]. Joseph Eska natomiast, opierając się na własnych badaniach, zaproponował w 2010 nowy model drzewa genealogicznego^[25], przedstawiony poniżej.

• język praceltycki
  • języki iberyjskie celtyckie – pierwsze odłączone od wspólnoty językowej
    • celtyberyjski
    • galecki
  • języki celtyckie przedalpejskie (w tym lepontyjski, galatyjski, noryjski)
  • języki celtyckie zaalpejskie
    • galijski zaalpejski
    • wyspiarskie
      • brytańskie
      • goidelskie

Języki uznawane za celtyckie

Część fragmentarycznie poświadczonych języków jest lub była przez część świata nauki uznawana za języki celtyckie. Do takich należą: język liguryjski^[26] [27], luzytański^[28] , piktyjski^[29]  i tartesyjski^[30] . Jak dotąd (2015), udało się dosyć jednoznacznie poświadczyć celtyckość języka piktyjskiego^[29] [31], chociaż nie jego dalszą klasyfikację^[17], w przypadku pozostałych trzech konsens naukowy odrzuca taką możliwość klasyfikacji^[32][33][34].

Szacuje się, że grupa celtycka oddzieliła się od indoeuropejskiej wspólnoty około trzech tysięcy lat przed naszą erą^[35][36]. Najwcześniejszą kulturą archeologiczną identyfikowaną z Celtami jest południowoniemiecka kultura pól popielnicowych i to z obszarem jej oddziaływania utożsamia się pierwotny zasięg praceltyckiego obszaru językowego^[37][38]. Geograficzne rozprzestrzenianie się języków celtyckich wiąże się z kolei z kulturą zachodniohalsztacką i późniejszą kulturą lateńską^[39]. Pośród zmian fonetycznych identyfikujących praceltycki wymienia się m.in. zlanie się twardych i miękkich spółgłosek miękkopodniebiennych (*ḱ, *k > *k; *ǵ, *g > *g; *ǵʰ, *gʰ > gʰ)^[40], zanik spółgłosek laryngalnych z jednoczesną zmianą brzmienia sąsiedniej samogłoski (*h₁e > *e; *h₂e > *a; *h₃e > *o; *eh₁ > *ē; *eh₂ > *ā; *eh₃ > *ō)^[41], utrata aspiracji spółgłosek zwartych (pie. *bʰer-o- > pcelt. *bero- „niosę”)^[42] i lenicja bądź zanik spółgłoski *p^[43]. Okres praceltycki trwał najprawdopodobniej do około 800 p.n.e.^[44] Najwcześniej bezpośrednio poświadczonym językiem celtyckim jest lepontyjski^[45]; najstarszą odnalezioną inskrypcję lepontyjską datuje się na ok. 550 p.n.e.^[24], jednak to celtyberyjski najprawdopodobniej pierwszy oddzielił się od celtyckiej wspólnoty językowej, o czym świadczą liczne zachowane w nim fonologiczne i morfologiczne archaizmy^[46][47] .

Jako że najdawniejsza literatura Celtów miała charakter ustny, nie wykształcili oni nigdy własnego pisma, zamiast tego adaptując systemy piśmiennicze sąsiadów^[19][48]. Z tego powodu poświadczenia języków celtyckich są dosyć późne i mają charakter fragmentaryczny^[49], a duża część materiału – szczególnie onomastycznego – zachowała się wyłącznie dzięki wzmiankom w źródłach pośrednich, głównie greckich i rzymskich^[50][51].

W okresie starożytnym trwa ekspansja Celtów – około 278 roku p.n.e. docierają do Frygii i zasiedlają jej wschodnią część, nazywaną odtąd Galacją^[52], a w I w. p.n.e. na Wyspy Brytyjskie, najpierw osiedlając się na Wielkiej Brytanii, a następnie także Irlandii i mniejszych wyspach archipelagu^[53]. Mimo ogromnego obszaru zajmowanego przez ludy celtyckojęzyczne, różnice dialektalne poza Półwyspem Iberyjskim nie były znaczne: określenia „język galijski” używa się często do opisania wszystkich nieiberyjskich języków kontynentalnych^[25], a Pierre-Yves Lambert w swoim opracowaniu wyboru inskrypcji galijskich opisuje także tabliczki złorzeczące znalezione w Bath w Anglii^[54].

Kres celtyckiej ekspansji położyły militarne sukcesy Republiki, a później Cesarstwa Rzymskiego, w wyniku których niemal cały obszar celtyckojęzyczny znalazł się w granicach państwa Rzymian.

• Ludy: Celtowie - Irowie - Walijczycy - Kornwalijczycy - Brytowie - Piktowie - Bretończycy
• Kraje: Szkocja - Irlandia - Walia - Kornwalia - Bretania - Wyspa Man

• David W.D.W. Anthony David W.D.W., The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, Princeton–Oksford: Princeton University Press, 2007, ISBN 978-0-691-05887-0 [zarchiwizowane]  (ang.).
• Nora Chadwick: The Celts. Colchester: Penguin Books, 1998. ISBN 978-0140250749. (ang.).
• James Clackson: Indo-European Linguistics: An Introduction. Cambridge: Cambridge University Press, 2007. ISBN 978-0-521-65367-1. (ang.).
• Barry Cunliffe: The Ancient Celts. Oxford: Oxford University Press, 1997. ISBN 0-14-025422-6. (ang.).
• Barry Cunliffe: The Celts: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0192804181. (ang.).
• Patricia de Bernardo Stempel: Linguistically Celtic ethnonyms: towards a classification. W: Juan Luis García Alonso (red.): Celtic and Other Languages in Ancient Europe. Salamanca: Ediciones Universidad Salamanca, 2008, s. 101-118. ISBN 978-8478003358. (ang.).
• Xavier Delamarre: Dictionnaire de la langue gauloise. Paris: Errance, 2003. ISBN 2-87772-237-6. (fr.).
• Joseph F. Eska: Continental Celtic. W: Roger D. Woodland: The Ancient Languages of Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2008, s. 165-188. ISBN 978-0-521-68495-8. (ang.).
• Joseph F. Eska: The emergence of the Celtic languages. W: Martin J. Ball, Nicole Müller: The Celtic Languages. London: Routledge, 2010, s. 22-27. ISBN 978-0-415-42279-6. (ang.).
• James Fife: Typological aspects of the Celtic languages. W: Martin J. Ball, Nicole Müller: The Celtic Languages. London: Routledge, 2010, s. 3-21. ISBN 978-0-415-42279-6. (ang.).
• Benjamin W. Fortson: Indo-European Language and Culture: An Introduction. Malden: Wiley-Blackwell, 2004. ISBN 978-1405103152. (ang.).
• David Greene. The Making of Insular Celtic. „Proceedings of the Second International Congress of Celtic Studies”, s. 123-136, 1966. Cardiff: University of Wales Press. (ang.). 
• Edward Lhuyd: Archaeologia Britannica Volume 1. Glossography. Book on Demand ltd, 2015. ISBN 978-5519155816. (ang.).
• John T. Koch: Celtic Culture. A Historical Encyclopedia. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2005. ISBN 978-1-85109-440-0. (ang.).
• John T. Koch: Tartessian. Celtic in the South-West at the Dawn of History. Aberystwyth: Celtic Studies Publications, 2009. ISBN 978-1-891271-17-5. (ang.).
• Venceslas Kruta: The Celts. London: Thames & Hudson, 1991. ISBN 978-0500015247. (ang.).
• Pierre-Yves Lambert: La langue gauloise. Paris: Errance, 1997. ISBN 2-87772-089-6. (fr.).
• Ranko Matasović: Etymological Dictionary of Proto-Celtic. Leiden: Koninklijke Brill, 2009. ISBN 978-90-04-17336-1. (ang.).
• Kim McCone: Towards a Relative Chronology of Ancient and Medieval Celtic Sound Change. Maynooth: National University of Ireland, 1996. ISBN 090151940-5. (ang.).
• Kim McCone: A First Old Irish Grammar and Reader. Maynooth: National University of Ireland, 2005. ISBN 0-901519-36-7. (ang.).
• Peter Schrijver: Studies in British Celtic historical phonology. Amsterdam: Rodopi, 1995. ISBN 90-5183-820-4. (ang.).
• Stefan Schumacher, Britta Schulze-Thulin, Caroline aan de Wiel: Die keltischen Primärverben. Ein vergleichendes, etymologisches und morphologisches Lexikon. Innsbruck: Institut für Sprachen und Kulturen der Universität Innsbruck, 2004. ISBN 3-85124-692-6. (niem.).
• David Stifter: Old Celtic Languages. Wien: Universität Wien, 2008. (ang.).
• Calvert Watkins: Italo-Celtic revisited. W: Henrik Birnbaum, Jaan Puhvel: Procedings of the Conference on Indo-European Linguistics, Los Angeles, April 25-27, 1963. Los Angeles: University of California Press, 1966, s. 29-50. (ang.).
• Dagmar S. Wodtko: An outline of Celtiberian grammar. Freiburg: Universität Freiburg, 2003. (ang.).