Chagas kasalligi
Chagas kasalligi – koʻpincha Amerika tripanosomia sifatida ham tanilgan, Tripanosoma cruzi tomonidan kelib chiqadigan tropik parazitar kasallikdir. U asosan Triatom nomli hasharotlar orqali tarqaladi. Simptomlar infeksiya rivojlanishi davomida oʻzgaradi. Dastlabki bosqichda alomatlar odatda yoʻq yoki yengil boʻlib, isitma, shishgan limfa tugunlari kattalashishi, bosh ogʻrigʻi yoki tishlash joyida shish paydo boʻlishi mumkin[1]. Toʻrt-sakkiz hafta mobaynida davolanmaslik kasallikning surunkali bosqchiga oʻtishiga olib keladi. Bu bu koʻp alomatlarsiz kechadi[2][3]. Surunkali infeksiyalarida 45 % ga yaqin odamda yurak kasalligi dastlabki kasallikdan 10-30 yil oʻtgach rivojlanadi. Natijada bu yurak yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin. Ovqat hazm qilish tizimidagi asoratlar, jumladan qiziloʻngach yoki yoʻgʻon ichakning kengayishi ham odamlarda 21 %, 10 % da esa nervlarning shikastlanishi kuzatilishi mumkin[2].
T.cruzi odatda odamlar va boshqa sutemizuvchilarga tishlash orqali yuqadi[4]. Kasallikni bemorlarga oʻzaro qon quyish, organlarni transplantatsiya qilish, parazit bilan ifloslangan oziq-ovqat mahsulotlarini isteʼmol qilish va vertikal yoʻl orqali onadan bolaga ham yuqishi mumkin[3]. Kasallikning erta tashhisi mikroskop yordamida qondagi parazitni aniqlash yoki uning DNKsini polimeraza zanjiri reaksiyasi orqali aniqlashga asoslangan[5].
Kasallikning oldini olish parazit tarqatuvchisi uchraydigan joylarni dezinfikatsiya qilish, uy-joylarni toza tutish va hasharotlar chaqishi oldini olishga qaratilgan[1]. Hasharotlar chaqishini oldini olish insektitsidlar yoki choyshablardan foydalanishni oʻz ichiga oladi[6]. Infeksiya erta hosil boʻlganda benznidazol yoki nifurtimoks dorilari bilan davolash mumkin. Ular odatda odam kasallikni yuqtirganidan keyin qisqa vaqt ichida berilsa, kasallikni bartaraf eta oladi. Surunkali kasallikda qoʻllanilganda, dori-darmonlar oxirgi bosqich belgilari rivojlanishini kechiktirishi yoki oldini olishi mumkin. Benznidazol va nifurtimoks koʻpincha nojoʻya taʼsirlarni keltirib chiqaradi, shu jumladan teri kasalliklari, ovqat hazm qilish tizimida nohushliklar va nevrologik alomatlar. Bu esa davolanishni toʻxtatishga olib kelishi mumkin[2][7]. 2019-yilda hozirgi kungacha Chagas kasalligi uchun yangi dorilar ishlab chiqilmoqda, vaktsina tajribalari hayvonlar modellarida oʻrganiladi[8].
2019-yil holatiga koʻra, asosan Meksika, Markaziy Amerika va Janubiy Amerikada 6,5 million kishi Chagas kasalligiga chalingan[1][9], har yili taxminan 9,490 kishi kasallikdan vafot etgan[9]. Kasallik bilan ogʻrigan odamlarning aksariyati kambagʻaldir[10] va koʻpchilik kasallikni yuqtirganliklarini anglamaganlar[11]. Kasallik hayvonlarning 150 dan ortiq turiga taʼsir qiladi[12].
Chagas birinchi marta 1909-yilda braziliyalik shifokor Karlos Chagas tomonidan tasvirlangan va uning nomi bilan atalgan[1]. Chagas kasalligi eʼtibordan chetda qolgan tropik kasallik sifatida tasniflangan[13].
Sabablari
Yuqishi
T. cruzi Triatoma, Panstrongylus va Rhodnius avlodidagi turli triatomin hasharotlari tomonidan tashilishi mumkin[2]. Odam infeksiyasining asosiy tashuvchilari – bu odamlar uy-joylariga yaqin joyda yashaydigan triatomin hasharotlari -Triatoma infestans, Rhodnius prolixus, Triatoma dimidiata va Panstrongylus megistus. Bu hasharotlar Argentina, Boliviya, Chili va Paragvayda vinchuka, Braziliyada barbeiro, Kolumbiyada pito, Markaziy Amerikada chinche va Venesuelada chipo kabi bir qancha mahalliy nomlar bilan tanilgan[14]. Hasharotlar koʻz yoki ogʻiz yaqinidagi nam yuzalarni afzal koʻrib, tunda ovqatlanadilar[15][16]. Triatomin hasharoti T. cruzi bilan kasallangan uy egasini chaqqanida uni yuqtirishi mumkin[15]. T. cruzi hasharotlarning ichagida koʻpayadi va hasharot najasi bilan toʻkiladi[15]. Infeksiyalangan triatomin ovqatlansa, u terini teshadi va qonni soʻrib oladi[15]. Tishlash odatda ogʻriqsizdir, ammo qichishishga olib keladi[15].
Patofiziologiyasi
Kasallikning oʻtkir bosqichida belgilar va alomatlar bevosita T. cruzi replikatsiyasi va immun tizimining unga boʻlgan munosabati bilan yuzaga keladi[2]. Bu fazada T. cruzi butun tanadagi turli toʻqimalarda va qonda aylanib yurishi mumkin[2]. Infeksiyaning dastlabki haftalarida parazitlarning koʻpayishi antikorlarni ishlab chiqaradi va terining yalligʻlanish reaksiyasini faollashtiradi.
Surunkali Chagas kasalligi parazitning takrorlanishi va immunitet tizimining shikastlanishi tufayli yillar davomida rivojlanadi. Kasallikning dastlabki bosqichida T. cruzi yurakning chiziqli mushak tolalarida uchraydi[17]. Kasallik rivojlangan sayin, yurak odatda kattalashadi, yurak mushaklari tolasining sezilarli qismlari chandiq toʻqimasi va yogʻ bilan almashtiriladi[17]. Faol yalligʻlanishda yalligʻlanish yurak boʻylab tarqalib ketadi, Har bir yalligʻlangan sohada immun hujayralari, odatda makrofaglar va T hujayralari joylashadi[17]. Kasallikning kech davrida yurakda parazitlar kamdan-kam hollarda aniqlanadi va faqat juda past darajada boʻlishi mumkin[17].
Diagnostikasi
Qonda T. cruzi mavjudligi Chagas kasalligining diagnostikasi hisoblanadi. Infeksiyaning oʻtkir bosqichida harakatchan parazitlarni yangi antikoagulyatsion qon yoki uning bufer qobigʻini mikroskopik tekshirish orqali aniqlash mumkin. Gimza bilan boʻyalgan ingichka va qalin qon surtmalarini tayyorlash orqali, parazitlarni bevosita koʻrish mumkin[3][5]. Qon surtmalarini tekshirish 34-85 % hollarda parazitlarni aniqlay oladi. Qonni konsentratsiyalash uchun mikrogematokrit sentrifugalash kabi usullardan foydalanilsa, sezgirlik ortadi[2]. Boʻyalgan qon surtmalarini mikroskopik tekshirishda T. cruzi tripomastigotalari toʻlqinsimon parda bilan bogʻlangan flagellumli S yoki U shaklida organizmda namoyon boʻladi. Parazit tanasi ichida yadro va kinetoplast deb ataladigan kichikroq struktura koʻrinadi. T. cruzi ning kinetoplasti nisbatan kattaroq boʻlib, u odam yuqtiruvchi tripanosomalarning boshqa turlaridan shu orqali ajralib turadi[18].
Surunkali Chagas kasalligida qondagi parazitlarning kontsentratsiyasi mikroskop yoki PCR yordamida aniqlash uchun juda past boʻladi[2]. Shuning uchun tashxis odatda serologik testlar yordamida amalga oshiriladi. Bu qonda T. cruzi ga qarshi immunoglobulin G antikorlarini aniqlaydi[5]. Tashxis toʻgʻri samara berishini tasdiqlash uchun turli test usullaridan foydalangan holda ikkita ijobiy serologik natijalar oʻtkazish kerak boʻladi[3]. Agar test natijalari noaniq boʻlsa, Western blot kabi qoʻshimcha sinov usullaridan foydalanish mumkin[2].
Chagas kasalligi uchun turli xil tezkor diagnostika testlari mavjud. Ushbu testlar osonlik bilan oʻtkaziladi va maxsus tayyorgarliksiz odamlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin[19]. Koʻp sonli odamlarni skrining qilish va tibbiy muassasalarga kira olmaydigan odamlarni tekshirish uchun bunday testlar foydali, ammo ularning sezgirligi nisbatan past[2]. Ijobiy natijani tasdiqlash uchun ikkinchi usuldan foydalanish tavsiya etiladi[19][20].
T. cruzi parazitlarini qon namunalaridan ksenodiagnoz yoki hayvonlarga odamning qoni bilan emlash orqali yetishtirish mumkin. Bu usulda odamning qizil qon hujayralari plazmadan ajratiladi va parazitning koʻpayishini tashkil qilish uchun maxsus oʻsish muhitiga qoʻyiladi. Natijani olish uchun olti oygacha vaqt ketishi mumkin. Ksenodiagnoz qonni triatomin hasharotlar bilan oziqlantirishni, soʻngra 30-60 kundan keyin ularning najasini parazitga tekshirishni oʻz ichiga oladi[19]. Ushbu usullar muntazam ravishda qoʻllanilmaydi, chunki ular sekin va past sezuvchanlikka ega[21][19].
Oldini olish
Chagas kasalligining oldini olish chora-tadbirlar asosan, triatomin hasharotlarining vektor bilan aloqasini cheklashga qaratilgan. Insektitsidlarni purkash dasturlari vektorlarga qarshi kurashning asosiy yoʻnalishi boʻlib, bu orqali uylar va uning atrofidagi hududlar qoldiq insektitsidlardan tozalanadi. Bu dastlab 1980-yillarda piretroidlar bilan almashtirilgan organoxlorin, organofosfat va karbamat insektitsidlari bilan amalga oshirilgan. Ushbu dasturlar Braziliya va Chilida kasallik tarqalishni keskin kamaytirdi[15] va ayrim hududlardan asosiy vektorlarni yoʻq qila oldi: Braziliya, Chili, Urugvay va Peru va Paragvayning bir qismidan Triatoma infestans, shuningdek, Markaziy Amerikadan Rhodnius proliksus yoq qilishga erishildi. Baʼzi hududlarda vektorni yoq qilish dasturi triatomin hasharotlari orasida insektitsidlarga chidamlilikning rivojlanishi bilan qarshilik koʻrsatdi. Natijada vektor nazorati dasturlari muqobil insektitsidlarni (masalan, Argentina va Boliviyada fenitrotion va bendiokarb), uy hayvonlarini (triatomin bilan oziqlanadigan) pestitsidlar bilan singdirilgan boʻyoqlar va boshqa eksperimental usullar bilan davolashni amalga oshirdi. Triatomin hasharotlari boʻlgan hududlarda T. cruzi yuqishini yotoq toʻrlaridan foydalanish, turar-joylar gigiyenasiga eʼtibor berish orqali oldini olish mumkin[15].
Ilgari Chagas kasalligini yuqtirishning ikkinchi eng keng tarqalgan usuli qon quyish edi[22]. T. cruzi muzlatgichda saqlangan qonda muzlash va erishdan omon qolishi mumkin. Bu uning butun qonda, qadoqlangan qizil qon tanachalarida, granulotsitlarda, kriyopresipitatda va trombotsitlarda saqlanishiga imkon beradi. Qon banki skrining testlarini joriy etish qon quyish paytida infeksiya xavfini keskin kamaytirdi. Lotin Amerikasi mamlakatlaridagi deyarli barcha qon donorlari Chagas skriningidan oʻtkaziladi. Skrining testlari keng tarqalgan boʻlib, endemik boʻlmagan mamlakatlarda, jumladan, Buyuk Britaniya (1999-yilda joriy etilgan), Ispaniya (2005), Amerika Qoʻshma Shtatlari (2007), Fransiya va Shvetsiya (2009), Shveysariya kabi endemik hududlardan kelgan muhojirlarning katta aholisi bu testlarda oʻtkaziladi[23]. serologik testlar esa, odatda Elishay, donor qonida T. cruzi oqsillariga qarshi antikorlarni aniqlash uchun ishlatiladi[22].
Epidemiologiyasi
T.cruzi haqidagi ehtimollarga koʻra, u Janubiy Amerika sutemizuvchilari orasida odamlar kelishidan ancha oldin tarqalgan. T. cruzi Janubiy Amerika boʻylab qadimgi odam qoldiqlarida, Atakama choʻlidagi 9000 yoshli Chinchorro mumiyasidan topilgan. Minas-Jeraisda turli yoshdagi 1100 yoshli mumiya qoldiqlar, Rio Grande yaqinidagi Chihuaxuan choʻligacha boʻlgan shimolda koʻpgina bishqa maʼlumotlarda Chagas kasalligiga mos keladigan alomatlar tasvirlangan.
Chagas kasalligining rasmiy tavsifi 1909-yilda Karlos Chagas tomonidan isitma, shishgan limfa tugunlari, kattalashgan taloq va jigar bilan ikki yoshli qizni tekshirgandan soʻng aniqlangan. Uning qonini tekshirgandan soʻng, Chagas yaqinda triatomin hasharotlarining orqa ichaklaridan aniqlagan tripanosomalarga oʻxshash tripanosomalarni koʻradi va ustozi, braziliyalik shifokor Osvaldo Kruz sharafiga Trypanosoma cruzi deb nom berdi. U Rio-de-Janeyrodagi Kruzga infeksiya yuqtirilgan triatomin hasharotlarini yubordi. Infeksiyalangan triatominning chaqishi T. cruzi ni marmoset maymunlariga ham yuborishi mumkinligini koʻrsatdi. Ikki yil ichida, 1908—1909-yillarda Chagas kasallik, uni keltirib chiqargan organizm va infeksiya uchun zarur boʻlgan hasharotlar vektorining tavsiflari maʼlum qilindi[26][27][28]. Oʻsha paytda fakultet professori Migel Koutoning taklifiga binoan, kasallik „Chagas kasalligi“ deb atalgan[26]. Chagasning kashfiyoti unga milliy va xalqaro shuhrat keltirdi, ammo Braziliya hukumati kasallikka qarshi choralar koʻrishda ilojsizligini takidlab, Chagas oʻzini va uning nomi bilan atalgan kasallikni tanqid qildi. Uning kashfiyoti boʻyicha tadqiqotlarni taqiqlab qoʻydi va 1921-yilgi Nobel mukofoti uchun uning nomzodini puchga chiqardi[26][29].
1930-yillarda Salvador Mazza Argentinaning Chako provinsiyasida mingdan ortiq holatlarni aniqlab, Chagas kasalligini oʻrganishni qayta boshladi[30]. Argentinada kasallik uning sharafiga mal de Chagas-Mazza deb nomlanadi[31]. Chagas kasalligi uchun serologik testlar 1940-yillarda joriy etilgan boʻlib, T. cruzi infeksiyasi Lotin Amerikasi boʻylab keng tarqalganligini koʻrsatdi[30]. Bu insektitsidlarni qoʻllash orqali bezgak vektorini yoʻq qilish muvaffaqiyatlari bilan birgalikda triatomin hasharotlarini yoqotish uchun uylarni insektitsidlar bilan davolashga qaratilgan sogʻliqni saqlash kampaniyalarini yaratish ishlari ham koʻrib chiqildi[32][30]. 1950-yillarda qonni kristall binafsha bilan davolash parazitni yoʻq qilishi mumkinligi koʻrsatdi[30]. Keng darajada nazorat dasturlari 1960-yillarda dastlab San-Pauluda, keyin Argentinaning turli joylarida, keyin Lotin Amerikasi boʻylab milliy darajadagi dasturlar shakllana boshladi[33]. Ushbu davolash dasturlari 1980-yillarda piretroid insektitsidlarning organizmga kiritilishi bilan rivojlanadi, ular qoʻllanilgandan keyin dogʻ va hid qoldirmaydi va tejamkorroq hisoblangan[30][33]. Chagas kasalligini nazorat qilishga bagʻishlangan mintaqaviy organlar Pan Amerika sogʻliqni saqlash tashkiloti koʻmagida paydo boʻldi. 1991-yilda Chagas kasalliklarini yoʻq qilish boʻyicha janubiy konus tashabbusi, And mamlakatlari tashabbusi (1997), Markaziy tashkilot tashabbusi, Amerika mamlakatlari (1997) va Amazon mamlakatlari tashabbuslari (2004) kelib chiqdi[32].
Tadqiqotlar
Muolajalar
Afrikalik tripanosomiazni davolashda tasdiqlangan antiparazitik preparat boʻlgan fexinidazol hayvonlar modellarida Chagas kasalligiga qarshi asosiy chora hisoblanadi. 2019-yildan boshlab u Ispaniyada surunkali Chagas kasalligi uchun II bosqich klinik sinovlaridan oʻtib kelmoqda[34][35]. Boshqa dori vositalari orasida sichqonlarda Chagas kasalligiga qarshi samarali boʻlgan proteazoma inhibitori GNF6702 va hayvonlar modellarida bir qator kerakli natijalarga ega boʻlgan AN4169 lardan foydalaniladi[36].
Kasallikni davolash jarayonida bir qator eksperimental vaktsinalar hayvonlarda sinovdan oʻtkazildi. Subunit vaktsinalarga qoʻshimcha ravishda, baʼzi yondashuvlar T. T. cruzi bilan bir xil antijenlarni ifodalovchi, ammo Trypanosoma rangeli yoki Phytomonas serpens kabi zaiflashgan T. cruzi parazitlariga taʼsir qilish bilan organizmlarni emlashni oʻz ichiga oladi. Shu bilan birgaDNKga qarshi emlash ham oʻrganilgan. 2019-yildan boshlab vaktsina tadqiqotlari asosan kichik hayvonlar modellarida oʻrganilgan[37].