Dagiti kanton ti Suisa

Idi maiak-16 a siglo, ti Daan a Suiso a Konpederasia ket binuklan idi dagiti 13 a naturay a kanton,ken adda dagiti dua a sabali a kita: dagiti innem a daga (wenno kabakiran) a kanton ken dagiti pito a siudad (wenno urbano) a kanton. Ngem dagitoy ket teknikal idi a parte iti Nasantuan nga Imperio a Romano, dagitoy ket nagbalinda a de facto a nawaya idi dagiti Suiso ket inabakda ni Emperador Maximillian idi 1499.^[3] Dagiti innem a kabakiran a kanton ket demokratiko a republika, a dagiti pito nga urbano a kanton ket oligarkiko a republika a tinengtengngel babaen dagiti natakneng a pamilia.

Ti tunggal maysa a kanton ket adda ti bukodna a batay-linteg, lhislatura, gobierno ken dagiti korte.^[4] Kaaduan kadagiti lehislatura dagiti kanton ket adda dagiti agmaymaysa a kamara a parlamento, adagiti kadakkelda ket nadumadumaan a nagbaetan dagiti 58 ken 200 a tugaw. Adda dagiti bassit a lehislatura ket sapasap ng aasemblia a makunkuna a kas ti Landsgemeinden. Dagiti kanton a gobierno ket buklen dagiti lima wenno pito a kameng, depende iti kanton.^[5] Para kadagiti nagan ti inatituto, kitaen ti Listaan dagiti lehislatibo ken ehekutibo a konsilo dagiti kanton ti Suisa.

Ti Suiso a Pederal a Batay-linteg ket mangirangarang adagiti kanton ket naturayda iti panakagayat a dagiti kinaturayda ket saan a patinggaan babaen ti pederal a linteg.^[4] Dagiti kanton ket makataginayonda pay kadagiti amin a bileg ken dagiti kaannongan a saan anaidelegado iti Konpedeasion babaen ti Batay-linteg. Ti kaaduan a kaimudinagn, dagiti kanton ket akinrebbengda para iti panagaywan ti salun-at, nam-ay, panagipatungpal ti linteg ken publiko nga edukasion; mangitaginayonda pay ti bileg iti panagbuis. Dagiti kanton a batay-lnteg ket mangikeddeng ti gatad iti autonomia a maited kadagiti munisipalidad, a dagitoy ket agdumaduam ngem kankanayon a mangiraman ti bileg ti panagbuis ken mangparuar kadagiti munisipal a linteg. Ti kadakkel dagiti kanton ket nadumaduma manipud iti 37 km² aginggan ti 7,105 km²; ti populasion ket agdumaduma manipud iti 15,471 aginggana ti 1,244,400.

Iti pederal a lessaad, amin a kanton ket mangited para iti (gudua-) a dagus a demokrasia. Dagiti umili ket mabalinda a kumiddaw ti maysa anadayeg a butos tapno mapasayaat ti kantonal a batay-linteg wenno linlinteg, wenno mangi-beto dagiti linteg wenno panag-gasto a a linteg a naiparuar babaen ti parlamento. Dagiti sapasap a nadayeg nga asemblia (Landsgemeinde) ket napatinggaanda tattan kadagiti kanton ti Appenzell Innerrhoden ken Glarus. Dagiti demokratiko a karbengan dagiti amin a sabsabali a kanton ket maipasanay babaen ti sekreto a balota.

Dagiti kanton ket nailista iti urnos a naited iti pederal a batay-linteg.^[1]

Eskudo	Pangyababaan	Kanton	Manipud idi	Kapitolio	Populastion[2]	Kalawa(km²) [3]	Densidad (tunggal maysa a km²) [4]	Bilang dagiti muni.[5]	Dagiti opisial a pagsasao
	ZH	Zurich	1351	Zurich	1,539,275	1,729	701	171	Aleman
	BE	Berna	1353	Berna	1,039,474	5,960	158	383	Aleman, Pranses
	LU	Lucerna	1332	Lucerna	413,120	1,494	233	87	Aleman
	UR	Uri	1291[6]	Altdorf	36,703	1,077	33	20	Aleman
	SZ	Schwyz	1291[6]	Schwyz	160,480	908	143	30	Aleman
	OW	Obwalden	1291[6] wenno 1315 (a kas paset ti Unterwalden)	Sarnen	37,930	491	66	7	Aleman
	NW	Nidwalden	1291[6] (a kas ti Unterwalden)	Stans	43,087	276	138	11	Aleman
	GL	Glarus	1352	Glarus	40,590	685	51	3	Aleman
	ZG	Zug	1352	Zug	127,642	239	416	11	Aleman
	FR	Friburgo	1481	Friburgo	321,783	1,671	141	167	Pranses, Aleman
	SO	Solothurn	1481	Solothurn	275,247	790	308	122	Aleman
	BS	Basel-Stadt	1501 (a kas ti Basel aginggana idi 1833/1999)	Basel	201,469	37	5,072	3	Aleman
	BL	Basel-Landschaft	1501/1833[7]	Liestal	290,765	518	502	86	Aleman
	SH	Schaffhausen	1501	Schaffhausen	82,348	298	246	27	Aleman
	AR	Appenzell Ausserrhoden	1513 [8]	Herisau[6]	55,445	243	220	20	Aleman
	AI	Appenzell Innerrhoden	1513[8]	Appenzell	16,128	172	87	6	Aleman
	SG	San Galo	1803[9]	San. Galo	510,734	2,031	222	85	Aleman
	GR	Graubünden	1803[10]	Chur	199,021	7,105	26	180	Aleman, Romansh, Italiano
	AG	Aargau	1803	Aarau	685,845	1,404	388	220	Aleman
	TG	Thurgau	1803[11]	Frauenfeld[7]	279,547	992	229	80	Aleman
	TI	Ticino	1803[12]	Bellinzona	351,491	2,812	110	157	Italiano
	VD	Vaud	1803[13]	Lausanne	805,098	3,212	188	339	Pranses
	VS	Valais	1815[14]	Sion	345,525	5,224	53	143	Pranses, Aleman
	NE	Neuchâtel	1815/1857[15]	Neuchâtel	176,496	802	206	53	Pranses
	GE	Hinebra	1815	Hinebra	504,128	282	1,442	45	Pranses
	JU	Jura	1979[16]	Delémont	73,584	839	82	64	Pranses
	CH	Suisa		Berna	7,593,494	41,291	174	2,596	Aleman, Pranses, Italiano, Romansh

Ti dua a letra a pangyababaan para kadagiti Suiso a kanton ket kanayon a maus-usar, a kas dagiti plata a lisensia ti karro. Maus-usar pay dagitoy idiay ISO 3166-2 a kodkodigo iti Suisa nga dda ti pangsaruno a "CH-" (Confœderatio Helvetica, Suisa), a kas ti CH-SZ para iti kanton ti Schwyz.

Innem kadagiti 26 a kanton ket tinawtawid, ngem saanen nga opisial, a nakunkuna a "gudua a kankanton" (Aleman: Halbkanton, Pranses: demi-canton, Italiano: semicantone), a mangipakita ti maysa a pakasaritaan ti agsinnaranay a panakikaduaan wenno panakasina.

Dagiti gudua a kanton ket nailaslasinda iti umuna nga artikulo iti Suiso Pederal a Batay-linteg iti 1999 babaen ti panakaisilpo kadagiti sabali a "kaguduada" nga adda tipangsilpo a "ken":

DagitiTattao ken dagiti Kanton ti Zurich, Berna, Lucerna, Uri, Schwyz, Obwalden ken Nidwalden, Glarus, Zug, Friburgo, Solothurn, Basel-Stadt ken Basel-Landschaft, Schaffhausen, Appenzell Ausserrhoden ken Appenzell Innerrhoden, San Galo, Graubünden, Aargau, Thurgau, Ticino, Vaud, Valais, Neuchâtel, Hinebra, ken Jura ket mangporma dagitoy ti Suiso a Kompederasion.

— Artikulo 1 iti Pederal a Batay-linteg iti Suiso a Kompederasion (maipalpalagip a daytoy ket saan a kas ti kasisigud)^[17]

Ti 1999 a panagbalbaliw ti batay-linteg ket nagtagtaginayon iti daytoy a panakailasin, iti panagkiddaw dagiti innem a kantonal a gobierno, a kas ti waya a panagmarka ti naipakasaritaan a panakikadua kadagiti gudua a kanton ti tunggal maysa kaniada.^[18] Iti panakaigiddiat, ti umuna nga artikulo dagiti 1848 ken 1874 a batay-linteg ket nangibukbukel ti Kompederasion a kas ti panagkaykaysa dagiti "duapulo ket dua a naturay a kanton",^[19] a mangibagbaga kadagiti kagudua a kanton a kas "Unterwalden (ngato ken sirok kadagiti kakaykayoan)", "Basel (siudad ken pagilian)" ken "Appenzell (dagiti dua a Rhoden)".^[20] Bayat ti nadadaan a batay-linteg ket mangibagbaga kadagitoy nga etado a kas "gudua a kanton", ti maysa a termino a natagtagunayon iti nadayeg a panagusar, ti 1999 a rebision ken opisial a terminolohia manipud idin ket agus-usar ti panaginagan a "dagiti kanton nga adda ti gudua a kantonal a butos".^[21]

Nga adda dagiti pannakisaranayda a panakikadua ket puro a naipakasaritaan laeng a banag, dagiti gudua a kanton manipud idi 1848 ket kapadpada dagiti sabsabali a kanton malaksid ti dua:^[22]

• Agpilida laeng ti maysa a kameng iti Konsilo dagiti Estado embes a dua (Cst. art. 150 par. 2).
• Iti nadayeg a referendums a maipanggep kadagiti panagpasayaat ti batay-linteg, a kasapulan para iti panag-ampon ti nailian a nadayeg a kaaduan ken ti pay panakaingato ti kaaduam kadagiti kanton (Ständemehr / majorité des cantons), ti nagbanagan dagiti nadayeg a butos dagiti gudua a kanton ket maibilang laeng a kas gudua a butos no maipada kadagiti sabali a kanton (Cst. arts. 140, 142). Ti kayatna a sawen daytoy ket para iti pamay-an iti maysa a batay-linteg a reperendum, nasken a 12 iti dagup dagiti 23 a kantonal a nadayeg a butos ket nasken a mangsuporta ti panagpasayaat.^[23]

Dagiti rason para iti pannakikadua a nagbaetan dagiti tallo a paris dagiti gudua a kanton ket agdumaduma:

• Ti Unterwalden ket saan uray kaanoman a nangbukel iti maysa a nagkaykaysa a masakupan. Iti kasisigud, ti Obwalden, Nidwalden, ken Abadia iti Engelberg ket nangporma kadagiti nisalsalumina a komunidad. Ti naurnong a termino a Unterwalden ket agtagtaginayon a maus-usar, nupay kasta, para iti lugar a nakiraman ti panagpartuat kadagiti kasisigud a Suiso a kompederasion idi 1291 iti Uri ken Schwyz. Ti Pederal a Dokumento ti Linteg iti 1291 ket tumawtawag para kadagiti representatibo manipud iti tungngal maysa kadagitoy tallo a "lugar".^[24][25]

• Ti kanton ti Appenzell ket biningayna ti bagina kadagiti "akin-uneg" ken "akin-ruar" a gudua ("Rhoden") a kas nagbanagan ti Panakaporma manen idiay Suisa idi 1597:^[26] Appenzell Innerrhoden (Katoliko) ken Appenzell Ausserrhoden (Protestanta).

• Ti kanton ti Basel ket biningayna ti bagina a kas nagbanagan iti gulo idiay away ti Basel idi 1833, tapno maikapatakder ti panagpapada dagiti umilina, a nanggubgubat kadagiti panagituton a nagbaetan dagiti nagtataeng ti rural ken siudad kadagiti maipanggep ti panagipangpangruna a kasasaad:^[27] Basel-Landschaft ken Basel-Stadt.

(Dagiti nagan ket agparang a napuskol no maiparis iti kantonal nga opisial a pagsasao)

Pangyababaan	Ilokano	Aleman	Pranses	Italiano	Romansh
AG	Aargau (rare: Argovia)	Aargau (tulong·pakaammo)	Argovie	Argovia	Argovia
AI	Appenzell Innerrhoden (Appenzell Akin-uneg a-Rhodes)	Appenzell Innerrhoden (tulong·pakaammo)	Appenzell Rhodes-Intérieures	Appenzello Interno	Appenzell dadens
AR	Appenzell Ausserrhoden (Appenzell Akin-ruar a-Rhodes)	Appenzell Ausserrhoden (tulong·pakaammo)	Appenzell Rhodes-Extérieures	Appenzello Esterno	Appenzell dador
BS	Basel-Siudad wenno Basle-Siudad	Basel-Stadt (tulong·pakaammo)	Bâle-Ville	Basilea-Città	Basilea-Citad
BL	Basel-Pagilian, Basle-Pagilian, wenno Basel-Daga	Basel-Landschaft (tulong·pakaammo)	Bâle-Campagne	Basilea-Campagna	Basilea-Champagna
BE	Berna, wenno Bern	Bern (tulong·pakaammo)	Berne	Berna	Berna
FR	Friburgo	Freiburg (tulong·pakaammo)	Friburgo	Friborgo	Friburg
GE	Hinebra	Genf (tulong·pakaammo)	Genève	Ginevra	Genevra
GL	Glarus	Glarus (tulong·pakaammo)	Glaris	Glarona	Glaruna
GR	Graubünden (Grisons)	Graubünden (tulong·pakaammo)	Grisons	Grigioni	Grischun
JU	Jura	Jura (tulong·pakaammo)	Jura	Giura	Giura
LU	Lucerna	Luzern (tulong·pakaammo)	Lucerne	Lucerna	Lucerna
NE	Neuchâtel	Neuenburg (tulong·pakaammo)	Neuchâtel	Neuchâtel	Neuchâtel
NW	Nidwalden	Nidwalden (tulong·pakaammo)	Nidwald	Nidvaldo	Sutsilvania
OW	Obwalden	Obwalden (tulong·pakaammo)	Obwald	Obvaldo	Sursilvania
SH	Schaffhausen (Schaffhouse)	Schaffhausen (tulong·pakaammo)	Schaffhouse	Sciaffusa	Schaffusa
SZ	Schwyz	Schwyz (tulong·pakaammo)	Schwyz (or Schwytz)	Svitto	Sviz
SO	Solothurn	Solothurn (tulong·pakaammo)	Soleure	Soletta	Soloturn
SG	San Galo (San Gao)	St. Gallen (tulong·pakaammo)	Saint-Gall	San Gallo	Son Gagl
TG	Thurgau (Thurgovia)	Thurgau (tulong·pakaammo)	Thurgovie	Turgovia	Turgovia
TI	Ticino	Tessin (tulong·pakaammo)	Tessin	Ticino	Tessin
UR	Uri	Uri (tulong·pakaammo)	Uri	Uri	Uri
VS	Valais	Wallis (tulong·pakaammo)	Valais	Vallese	Vallais
VD	Vaud	Waadt (tulong·pakaammo)	Vaud	Vaud	Vad
ZG	Zug	Zug (tulong·pakaammo)	Zoug	Zugo	Zug
ZH	Zurich	Zürich (tulong·pakaammo)	Zurich	Zurigo	Turitg

Ti panagpadakkel iti Suisa babaen ti pamay-an a panangawat kadagiti baro a kanto ket nagpatingga idi 1815. Kalpasan ti napaay a panagpadas iti Vorarlberg a tumipon iti Suisa idi 1919, ti kapanunotan ti Suiso a panagpadakkel ket naipabiag manen idi 2010 babaen ti parlamentario a tignay a mangpalubos ti panakaipangato dagiti rehion a mangibedbeddeng ti Suisa.

1. ^ Daytoy ti bilin a sapasap a maususar kadagiti Suiso a dokumento. Iti immuna iti listaan ket dagiti tallo a siudad kanton a nainakman a preeminente iti Daan a Suiso a Konpederasia; dagiti sabali a kanton ket nailistada iti urnos ti panakaipangato iti Kompederasion. Daytoy nga tinawtawid nga urnos ti panagsasruno kadagiti kanton ket awan ti kasayaaatan a banagna iti moderno a pederal nga estado, a dagiti tunggal maysa a kanton ket agpapadada, nupay daytoy ket mangkedkeddeng pay laeng ti pormal a panagsasaruno dagiti opisial ti kanton (kitaen ti Suiso nga urnos ti panagsasaruno).
2. ^ manipud idi 5 Abril  2009 (2009 -04-05)^[pabaroen]
3. ^ km²
4. ^ Tungngal maysa a km², a naibatay ti 2000 a populasion
5. ^ Manipud idi 31 Disiembre 2007, Bundesamt für Statistik (Pederal a Departamento dagiti Estadistika) (2008). "Amtliches Gemeindeverzeichnis der Schweiz" (Microsoft Excel). Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2008-06-11. Naala idi 11 Nobiembre 2008.
6. ^ Ti tugaw iti gobierno ken parlamento ket Herisau, ti tugaw dagiti turay ti hustisia ket Trogen
7. ^ Ti tugaw iti parlamento ket tinawen nga agsinnublat ti innem a bulan idiay Frauenfeld ken Weinfelden

• Ehrenzeller, Bernhard; Mastronardi, Philipp; Schweizer, Rainer J.; Vallenderfirst=, Klaus A. (2002). Die schweizerische Bundesverfassung, Kommentar. ISBN 3-905455-70-6. (iti Aleman). Nadakamat a kas ti Ehrenzeller.
• Häfelin, Ulrich; Haller, Walter; Keller, Helen (2008). Schweizerisches Bundesstaatsrecht (iti Aleman) (Maika-7 nga ed.). Zürich: Schulthess. ISBN 978-3-7255-5472-0. Nadakamat a kas ti Häfelin.

Dagiti midia a mainaig iti Dagiti kanton ti Suisa iti Wikimedia Commons

• Swissworld.org – Dagiti kanton ti Suisa
• GeoPuzzle – Agaramid kadagiti Suiso a mapa
• Badac – Datos a batayankadagiti Suiso a kanton ken siudad (Pranses/Aleman)