Wikipedysta:Korab 3/brudnopis

Monety polskie Księstwa Pruskiego (1525 – 1657)

Księstwo Pruskie

Rys historyczny – Państwo Zakonne w Prusach zostało siłą zmuszone do podporządkowania się Koronie Królestwa Polskiego w wyniku przegranej wojny polsko-krzyżackiej 1519-1521. Pozbawiony dalszej pomocy ze strony cesarza Karola V Habsburga, Albrecht Hohenzollern zdecydował się po czteroletnim rozejmie na sekularyzację swojego państwa i złożenie hołdu lennego królowi polskiemu z Prus Książęcych.Mocą zawartego traktatu krakowskiego z 8 kwietnia 1525 Albrecht zostawał księciem w Prusach i pierwszym senatorem I Rzeczypospolitej z prawem dziedziczenia dla jego potomków w linii męskiej. Traktat dokładnie określił warunki złożenia hołdu: Winien pan margrabia Albrecht złożyć przysięgę Jego Królewskiej Mości i Królestwu Polskiemu, jako swemu przyrodzonemu i dziedzicznemu panu, oraz okazywać się na przyszłość posłusznym Jego Królewskiej Mości we wszystkim, jak z prawa należy księciu wasalnemu względem swego dziedzicznego pana. Powinien też margrabia Jerzy w imieniu własnym i swych braci dotknąć proporca chorągwi.

Prusy Książęce zerwały tym samym swój związek podległości wobec papiestwa i Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Już jednak w 1573 przedstawiciel bocznej linii Hohenzollernów Jerzy Fryderyk von Ansbach, powołując się na postanowienia traktatu krakowskiego zażądał przekazania mu kurateli nad chorym umysłowo księciem pruskim Albrechtem Fryderykiem. W latach 1578–1618 w Prusach Książęcych rządzili faktycznie regenci. Strona polska nie chciała się jednak zgodzić na trwałe przejście tego lenna we władanie brandenburskiej linii Hohenzollernów.W 1603 kuratelę tę przejął Joachim Fryderyk Hohenzollern, co Zygmunt III Waza potwierdził 11 maja 1605. W 1609 regencję przejął Jan Zygmunt Hohenzollern. Dopiero w 1611, wynagradzając wsparcie jakiego udzielili Hohenzollernowie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609-1618, Zygmunt III zgodził się na formalne złożenie hołdu przez margrabiego brandenburskiego.Margrabia Jerzy Wilhelm Hohenzollern złożył homagium w 1621 roku, a jego syn, Fryderyk Wilhelm w 1641 roku. Był to ostatni hołd pruski, ponieważ Prusy Książęce odpadły od Rzeczypospolitej w 1657 w wyniku podpisania traktatów welawsko-bydgoski.

Stosunki mennicze

Przez oały czas Prusy jako państwo lenne stosować się musiały pod względem mennicznym do Ordynacji obowiązujących w Koronie. Na zjeździe Malborskim w roku 1528, na którym moneta została ustanowiona dla prowincji Pruskiej przez Zygmunta Starego znajdowali się wysłannicy Alberta Książęcia Pruskiego. To też pieniądze bite Królewcu miały w Koronie obieg uprawniony. Bicie pieniędzy lenniczych przez tego książęcia w Królewcu rozpoczęło się w roku 1529, zaraz po wydaniu pismiennego przywileju na otwarcie mennicy królewieckiej, w którym dopiero oznaczona została dokładnie stopa każdćj w Prusaach bitej się monety.

Monety Alberta

Wszystkie znane pieniądze tego Księcia dadzą się podzielić na dwie epoki.

• – Pierwsza od l529. do 1548., czyli do śmierci Zygmunta Starego
• – Druga od roku 1550 do 1563, bo z pięciu ostatnich lat życia żadnej jego monety nie znamy.

Pieniądze z pierwszej epoki są w pospolitsze niż z drugiej.Znamy ich 5 rodzajów: denary, szelągi, grosze, trojaki, szóstaki.

W drugiej epoce bito wszystkie wymienione wyżej drobniejsze sztuki, szóstaków tylko czasie nie bito.

• Denary

Wszystkie były bite według jednego wzoru; z orłem księstwa z jednej, a cyfrą książęcia z drugiej strony.W pierwszej epoce nie kładziono na nich daty, podobnie jak w drugiej epoki znane są z lat 1556, 1558, 1559, 1560 i 1563.

• Szelągi

Różnią się od denarów napisem otokowym godła po obu stronach monety otaczającym, a stąd i większym od denarów rozmiarem. Z pierwszej epoki znamy je tylko z lat 1529–1531; z drugiej epoki wyjątkiem roku 1555 stanowią ciąg nieprzerwany od r. 1550–1560.

• Grosze

Bicie groszry rozpoczął Książe Albert także z rokiem 1529, ale okazy z tego roku dosyć są rzadkie. Zwykle w zbiorach można oglądać grosze Albertowskie dopiero od roku 1530 do ostatniego roku panowania króla Zygmunta Starego to jest do 1548 r., z wyjątkiem tylko roku 1536 z którego grosz taki niejest znany. W tym szeregu popiersieKsiążęce jest w 4 odmianach:

• Pierwszy rysunek popiersia z przyciętą naramienników przedstawia grosz z roku 1529, który się też od innych bardzo pod tym względem wyróżnia.
• Drugie również z przyciętą brodą, ale w zbroi z naramiennikami, widzimy na groszach z lat 1530 do 1540.
• Grosze z roku 1541, 1542 i 1543, mają popiersie z długo rozczesaną brodą, ale dolna warga na nich nie jest jeszcze zapadnięta.
• Na groszach zaś bitych od roku 1544, rysy twarzy książęcej są podeszłe, z mocno zapadniętą wargą,

Podobne popiersie, może nieco bardziej wyraziste widać na groszach z drugiej epoki które są znane z lat 1550, 1551 i 1558; te w ogólności a szczególniej pierwsze dwa dosyć rzadkie.

• Trojaki

Rozpoczynają się dopiero z rokiem 1510. Z drugim rysunkiem popiersia, które następnietym samym jak na groszach ulega zmianom. W pierwszej epoce ich szereg kończy się także z rokiem 1548, ale w nim brak lat 1532, 1536, 1547. Zwykle są cięższe (i dla tego większe na pozór od Zygmuntowskich), jedynie trojak z roku 1530 jest wyjątekiem, swoich wymiarach od powiada zupełnie współczesnym trojakom ziem Pruskich bitym na rachunek krÓlewski.Z drugiej epoki trojaki znamy tylko z roku 1550 i 1558, rzadsze jeszcze od groszy·

• Szóstaki

Te bite były w latach 1530, 1531, 1534 i 1535 z popiersiem. Na stronie odwrotnej bardzo podobne szóstakom króla Zygmunta Starego mają obok orła literę· „K” jako znak królewieckiej mennicy, i inicjały Josta Decyusza zwierzchniego nadzorcy nad wszystkiemi mennicami w Prusach. Z innych lat szóstaki Alberta nie są znane.

Są to monety bardzo piękne, i nie pospolite, z roku zwłaszcza 1530 i 1531 rzadsze są jeszcze od Zygmuntowskich. Cały szereg monet Książęcia Alberta okazuje zasób środków, i systematyczne prowadzenie mennicy w Królewcu. Monety z dobrego srebra bite, jakiemi były głównie trojaki, w ciągu 19 lat, w trzech tylko latach były przerwy w biciu, czym się żadna mennica z Koronie wówczas nie mogła się poszczycić.

Monety Ksiązęcia Alberta Fryderyka

Z epoki pięcioletnich rządów Książęcia Alberta Fryderyka 1568–1573, wprawdzie przez jego opiekuna Jerzy Fryderyk Hohenzollern (1539–1603), ale pod imieniem panującego Księcia sprawowanych, co do monet mamy tylko

• denary z lat 1571 i 1573.

Monety Jerzy Fryderyk Hohenzollern (1539–1603) Księstwa Pruskiego

Jerzy Fryderyk Margrabia Brandeburski i Książe na Karnowie (Jaegerndorff) w Śląsku, był opiekunem niesprawnego pod względem umysłowym Alberta Fryderyka, i rządził w Księstwie Pruskiem pod jego imieniem, a następnie od roku 1573 bezpośrednio w charakterze Administratora, w którym nawet na monetach pisał sie Pruskim Ksiażeciem.Monety 4 jego znane dopiero od 1586 r. (nie wchodzą w zakres opracowania)są one jednak w stopie swojej więcej się do monet Stefan Batory, jak i do późniejszych Zygmunt III·Takimi są.

• Trzeciaki.

Znane są z lat 1586, 1588, 1590, 1591 i od 1593 do 1596.

• Szelągi

Z monogramem Książęcia, Pruskim orłem, w godłach, napisami stosownemi otoczonych, znane są z lat 1586, 1591, 1593, 1596 są pospolitemi.

• Grosze.

Z pięknie narysowanem książęcem popiersiem z jednej, a godłem Księstwa z drugiejstrony. Znajdują się bite w latach 1586, 1587, 1589, 1591, 1594–1597. Moneta, piękna i nie zbyt pospołita.

• Trojaki.

Są dwojakiego rodzaju: bezpopiersiowe z orłem książęcym znajdują się tylko z rokiem 1586. Są bardzo rzadkie, i pięknie wybite. Popiersiowe znane są z lat 1588, 1589 i 1590, moneta równie piękna, lubo mniej jak poprzednia, od trojaków Albertowskich nierównie rzadsza oprócz tych monet których i powierzchowność, i stopa, były ściśle stosowane do monet zaprowadzonych w Koronie, znane są jeszcze wybite pod stemplem Jerzego Fryderyka jako Księcia Pruskiego,

• Talary z rokiem 1586,
• Czerwone złote z lat 1587, 1590, 1596 i 1597 wszystkie rzadkie.

Administratorzy

• Joachim Fryderyk Hohenzollern,
• Jan Zygmunt Hohenzollern,
• Jerzy Wilhelm Hohenzollern,
• Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor)

Monet polskich nie bito

• Systemy monetarne w Polsce

Literatura

• Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
• Kazimierz Stronczyński – Dawne monety polskie – Piotrków 1885r

Kategoria:Polskie monetyKategoria:Numizmatyka polskaKategoria:Monety

Monety polskie Króiestwa Kongresowego

Gdy Kongres wiedeński ostatecznie zdecydował o powstaniu Królestwa Polskiego w unii personalnej z carami Rosji, Aleksander I otrzymał, uznany przez polski Sejm tytuł króla polskiego.

Artykuł 5 traktatów bilateralnych głosił:Księstwo Warszawskie, z wyłączeniem części, którymi w inny sposób na mocy powyższych artykułów rozporządzono, połączone jest z Cesarstwem Rosyjskim. Połączone zaś z nim będzie nieodzownie przez swoją konstytucję i posiadane przez Najjaśniejszego Cesarza Wszechrosji, jego dziedziców i następców. Jego Cesarska Mość zachowuje sobie prawo nadać temu państwu, mającemu używać oddzielnej administracji, [urządzenie wewnętrzne], jakie uzna za przyzwoite.

Pierwszym królem polskim został car Rosji Aleksander I, a po jego śmierci w 1825r Mikołaj I (1825 – 1855 r.). Osobę króla reprezentował wyznaczony przez niego namiestnik. Królestwo miało własny Rząd, Sejm, wojsko, oraz prawo wybijania własnej monety. Monety zaczęto wybijać od roku 1816 wg nowego systemu monetarnego, opartego o grzywnę kolońską. System ten likwidował polskie jednostki monetarne takie jak talary czy dukaty, pozostawiając złote i grosze.

W Królestwie Kongresowym w Mennicy Warszawskiej wybijano następujące rodzaje monet: w miedzi grosze i trojaki, w srebrze 5-i 10-groszówki, złotówki, dwuzłotówki, pięciozłotówki, dziesięciozłotówki, oraz w złocie dwudziestopięcio- i pięćdziesięciozłotóki, które przyjęły nazwę pojedyńczych i podwójnych złotych królewskich.

Aleksander I

• Dukat – 50 złotowy
  • Aw. Popiersie, wokoło którego jest napis: ALEXANDER I. CESARZ SA.(modziedca) W.(szech) ROS.(syi) KRÓL POLSKI.
  • Rw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym są litery J. B. intendenta mennicy warszawskiej Jakóba Benik, a wokoło napis: 50. ZŁOT. POLSK. 26. Z GRZ.(ywny) CZ.(ystej) KOL. (ońskiej) 1817. liczba roku rozdzielona pod ogonem orła. – Otok ręcznie pilnikiem raszplowany skośnie. _ Dukat pięćdziesięcio złotowy. – Złota polskiego nie wiele wybito, jest przeto rzadkie.

• Dukat – 50 złotowy
  • Aw. i Rw. Jak na poprzedzającym, lecz orzeł nieco mniejszy, a pod nim rok 1819. nie rozdzielony, otok zaś karbowany prostopadle maszyną, nadający piękny kształt monecie.

• Dukat – 25 złotowy
  • Aw. Popiersie, wokoło którego napis: ALEXANDER I. CESARZ SA.(modzierica) W.(szech) ROS.(syi) KRÓL POLSKI.
  • Rw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym są litery J. B. Jakóba Benik, intendenta mennicy, a wokolo orla napis: 25 ZLOT. POLSKo 52. ALEXANDER I.

Z GRZ. CZ. KOL. 1817. – Dukat dwudziestopięciozłotowy, którego otok jest skośnie pilnikiem karbowany.

• Dukat – 25 złotowy
  • Aw. i Rw. Jak na poprzedzającym, lecz z rokiem 1823, a otok karbowany maszyną – Dukat dwudziestopięciozłotowy, odmiennego stempla.

• Dziesięciozłotówka
  • Aw. Popiersie, wokoło którego napis: ALEXANDER l. CESARZ SA. W. ROS. KRÓL POLSKI.
  • Rw. Orzeł cesarsko-królewski, nad którym wznosząca się korona przedziela rok 1820., a pod orłem litery J. B. intendenta mennicy; wokoło napis w górnem półkolu: 10. ZLOTYCH POLSKICH, w dolnem zaś pólkolu: Z SREBRA KRAJOWEGO. – Otok obrączkowy.

• Dziesięciozłotówka

Jak wyżej z r. 1823 i z odmiennem popiersiem, szczególniej co do układu włosów. Dwie dziesięciozłotówki różnych stempli, dziś już rzadkie. Pierwszego stempla są bite w latach 1820–1821-1822., a drugiego 1823-1824 i 1825

• Pięciozłotówka
  • Aw. Popiersie, wokoło którego napis: ALEXANDER I. CESARZ SA. W. ROS. KRÓL POLSKI.
  • Rw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym są litery J. B., a nad nim wznosząca się korona przedziela rok 1816.; wokoło napis w górnem półkolu: 5. ZLOTYCH POLSKICH., a w dolnem: 17 211/625· Z GRZ. CZ. KOL. Otok karbowany skośnie pilnikiem. – Pięciozłotówka.

• Dwuzłotówka
  • Aw. Popiersie znacznie wypukłe; wokoło napis: ALEXANDER I. CESARZ SA. W. ROS. KRÓL POLSKI.
  • Rw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym są litery J. B., a nad nim wznosząca się korona przedziela rok 1816. wokoło napis w górnem półkolu: 2. ZŁOTE POLSKIE., a w dolnym: 43 43/125. Z GRZ.CZ. KOL. – Otok karbowany skośnie pilnikiem – Dwuzłotówka.

• Dwuzłotówka
  • Aw. i Rw. Jak na poprzerzającym, lecz z r. 1821., orzeł mniejszy, otok karbowany maszyną, nadający piękny kształt monecie. Dwuzłotówka odmiennego stempla.

• Złotówka
  • Aw. Popiersie, wokoło którego napis: ALEXANDER I. CESARZ SA.W. ROS. KRÓL POLSKI.
  • Rw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym litery J. B., a nad nim wznosząca się korona przedziela rok 1819. wokoło napis w górnem półkolu: l. ZLOTY: POLSKI, a w dolnym: 86 86/125 Z GRZ. CZ. KOL. – Otok karbowany skośnie pilnikiem. – Złotówka.

• Złotówka
  • Aw. i Rw. Jak na poprzedzającym, lecz z rokiem 1825., orzeł kształtniejszy, otok karbowany maszyną. – Złotówka zupełnie odmiennego stempla.

• Dziesięciogroszówka
  • Aw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym są litery J. B., a nad orłem wznosząca się korona przedziela rok 1816.
  • Rw. W wieńcu laurowym napis w trzech wierszach: 10. GROSZY POLS. – Dziesiątka, czyli 1/3 złotego.

• Pięciogroszówka
  • Aw. Jak na poprzedzającym.
  • Rw. W wieńcu laurowym napis: 5. GROSZY POLS. – Pięciogroszówka, czyli 1/6 złotego.

• Trzygroszówka
  • Aw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym litery J. B.
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 3. GROSZE POLSKIE 1817.

Trojak miedziany, czyli 1/10 złotego.

• Grosz
  • Aw. Jak na poprzedzającym.
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 1. GROSZ POLSKI 1816. – Grosz miedziany, czyli 1/30 złotego.

• Grosz
  • Aw. Jak wyżej
  • Rw. Napis w czterech wierszach: l. GROSZ POLSKI 1822., a pod nim w pólkolu: Z MIEDZI KRAJOWEJ.

Mikołaj I

• Dukat pięćdziesięciozłotowy
  • Aw. Popiersie laurem uwie:ńczone, wokoło napis: ALEXANDER I.

CES. ROS. WSKRZESICIEL KRÓL.(estwa) POLS. 1815.

• • Rw. W wieńcu dębowym napis w trzech wierszach: 50. ZLO. POL. 1827. pod wieńcem litery F. H. intenrlenta mennicy warszawskiej Frerleryka Hunger, a wokoło wieńca: MIKOLAY I. CES. WSZ. ROSSYI KRÓL POLSKI PANUJĄCY. – Otok karbowany maszyną. – Dukat pięćdziesięciozłotowy, rzadki.

• Dukat dwudziestopięciozłotowy
  • Aw. Popiersie laurem zwieńczone, wokoło napis, jak na poprzerlzającym.
  • Rw. W wieńcu dębowym napis w trzecIl wierszach: 25. ZLO. POL. 1829. pod wieńcem litery F. H. intendenta Frederyka Hunger, wokoło wieńca: MIKOLAY I. CES. WSZ. ROSSYI KRÓL POLSKI PANUJĄCY. Otok karbowany maszyną· – Dukat dwudziesto pięciozłotowy, dość rzadki.

• Dziesięciozłotówka
  • Aw. Popiersie laurem uwieńczone, wokoło napis: ALEXANDER I. CES. ROS. WSKRZESICIEL KRÓL~(estwa) POLS. 1815.MIKOŁAJ I.
  • Rw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym są litery F. H. Frederyka Hunger, nad orłem wzosząca się korona przcdziela rok 1827. pod orłem napis w półkolu: 1Ó. ZŁOTYCH POLSKICH, w około napis: MIKOLAY l. CES. WCZ. ROSSYI KRÓL POLSKI PANUJĄCY. Otok obrączkowany. – Dziesięciozłotówka, rzadka.

• Pięciozłotówka
  • Aw. Jak na poprzedzającym.
  • Rw. Jak na poprzedzającym, lecz krona przedziela rok 1831., a pod orłem napis w półkolu: 5. ZŁOTYCH POLSKICH, litery K. G. oznaczają Karola Gronau, intendenta mennicy warszawskiej. – Otok karbowany maszyną. – Pięciozłotówka.

• Dwuzłotówka
  • Aw. Popiersie laurem uwimlczone, wokoło napis: ALEXANDER I. CES. ROS. WSKRZESICIEL KRÓL. POLS. 1815.
  • Rw. W wieńcu dębowym, pod którym są litery F. H. Frederyka Hllnger, napis w trzech wierszach: 2. ZŁO. POL. 1830. a wokół napis: MIKOLAY I. CES. WSZo ROSSYI KRÓL POLSKI PANUJĄCY. – Otok karbowany maszyną. – Dwuzłotówka.

• Złotówka
  • Aw. i Rw. Jak na poprzedzającym, lecz w wieńcu napis: l. ZŁO.

POL. 1831., a pod wieńcem litery K. G. Karóla Gronau, intendenta. – Otok karbowany maszyną. – Złotówka.

• Dziesięciogroszówka
  • Aw. Orzeł cesarsko-królewski, pod którym litery K. G., a nad orłem korona przedzielająca rok 1831.
  • Rw. W wieńcu laurowym napis w trzech wierszach: 10. GROSZY POLS. – Dziesiątka, czyli 1/3 złotego.

• Pięciogroszówka
  • Aw. i Rw. Jak na poprzedzającym, lecz W wieńcu napis: 5. GROSZY POLS. Piątka, czyli 1/6 złotego.

• Trojak
  • Aw. Orzeł cesarsko-królewski, nad którym wznosi się korona, a poo nim litery J. B. Jakóba Bcnik
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 3. GROSZE POLSKIE 1826., a pod nim w półkolu: Z MIEDZI KRAJOWEY. Otok karbowany maszyną. 1/10 Złotego, czyli trojak. – Tego stempla także r. 1827.

• Trojak
  • Aw. Orzeł cesarsko-królewski, jak wyżej, a pod nim są litery K. G.

Karola Gronau, intendenta.

• • Rw. Napis w czterech wierszach: 3. GROSZE POLSKIE 1831.

Otok karbowany maszyną. Trojak odmiennego stempla. – Na niektórych z innych lat są litery: F. H. Fredryka Hunger, J. P. Jerzego Pusch.

• Grosz
  • Aw. Orzeł, jak na poprzedzającym.
  • Rw. Napis w czterech wierszach: l. GROSZ POLS.KI 1831. – Grosz, czyli 1/30 złotego.

Powstanie listopadowe

Wybuch powstania 29 listopada 1830r nie spowodował zakłóceń w systemie monetarnym, zarówno jednostka wagowa, jak i stopa mennicza oraz jednostka pieniężna obiegowa nie uległy zmianie. Sejm pod naciskiem opinii publicznej 18 grudnia 1830 r. zdetronizował Mikołaja I, a Rząd Narodowy przkazał zarząd nad Mennicą Warszawską Bankowi Polskiemu, a ten z dniem 2 lutego 1831r polecił ze stempli usunąć głowę cesarza i orła rosyjskiego, a na ich miejscu umieścić herb Polski i Litwy.W roku 1831 stemplem powstańczym wybito miedziane trojaki, srebrne dziesięciogroszówki, dwuzłotówki i pięciozłotówki oraz złote dukaty typu holenderskiego z małym orzełkiem na początku napisu.

Wydano nakaz o całkowitym wycofaniu monet powstańczych, a 1832r zlikwidowano armię polską, i sejm, tym samym ograniczono odrębność Królestwa Polskiego. Okres 1831-1915 to systematycznie pogłębiajaca ako znaki mennicze dla monet powstańczych były pierwsze litery imienia i nazwiska kierownika Mennicy Warszawskiej, Karola Gronaua – KG. Po upadku Powstania Listopadowego dnia 3 grudnia 1831r się rusyfikacja kraju. Po upadku Powstania Styczniowego w 1864r r nastąpiło powolne ograniczenie pracy Mennicy Warszawskiej, ostateczne zamknięcie jej nastąpiło z dniem 1 stycznia 1868r. W roku 1869r cały sprzęt włącznie z maszynami przewieziono do Petersburga.

• Dukat powstańczy

Monety od roku 1834

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

• 20 złotych – złoto
• 10 złotych – srebro
• 5 złotych – srebro
• 2 złote – srebro
• 1 złoty
• 10 groszy
• 5 groszy
• 3 grosze – miedź
• 1 grosz – miedź

• Systemy monetarne w Polsce

Literatura

• Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
• http://www.monetki.friko.pl/mzpz/kp.html
• http://www.monetki.friko.pl/mzpz/kpppl.html
• http://www.starapolska.pl/index.php/historia-monety-polskiej
• http://www.wonsik.pl/?t=mPL&r=26
• http://www.mennica.com.pl/historia/swiat-numizmatyki/artykul/zobacz/rosjanie-polubili-nasze-monety.html

Kategoria:Polskie monety

Monety polskie Rygii

Ryga – 28 listopada 1561 na mocy układu w Wilnie00px| Ryga została włączona do Rzeczypospolitej. Lenno kurladzko–semigalskie otrzymał Gotthard Kettler, założyciel dynastii Kettlerów. W dniu 5 marca 1562 na zamku w Rydze Kettler złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, który w zastępstwie króla polskiego przyjął Mikołaj Radziwiłł Czarny. Po unii lubelskiej w 1569 Ryga znalazła się pod wspólnym panowaniem Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod polską władzą zamek w Rydze znajdował się od 1565, natomiast w roku następnym utworzono w Rydze kasztelanię. W 1566 nastąpiła sekularyzacja i w efekcie likwidacja arcybiskupstwa. Po pokonaniu Iwana Groźnego w 1580 uroczyście wjechał do miasta przez bramę Marschallpforte król Stefan Batory, który następnie w 1582 założył w nim kolegium jezuickie. W listopadzie 1582 roku Sejm Rzeczpospolitej zatwierdził nowy przywilej dla miasta Corpus Privilegiorum Stephaneum.

Monety

Za czasów Zakonu kawalerów mieczowych miasto to biło monetę pod stemplem Arcybiskupim; później między rokiem 1561 a 1581 miało monetę własną, a jedna i druga bitą była na dawną Inflatncką stopę. Król Stefan Batory zająwszy Rygę zaprowadził w niej rachubę monety odpowiednią podobnej rachubie w Polsce i Litwie, i obowiązującą w obu krajach stopę tamże wprowadził, wedle której bite były za jego panowania monety następujące:

Szeląg

Ten rodzaj ówczesnej monety Rygskiej pod dwojakim znany jest stemplem. Różnica pod tym względem zachodzi w mniejszem lub większem ozdobowaniu tarczy.Mniej ozdobna tarcza znajduje się na szelągach z lat 1582, 1584, 1585 i 1586. Szeląg z roku 1583 dotąd nie znany.

• Szeląg
  • Aw. Cyfra królewska S. ukoronowana, wsród którćj jest tarcza Batorych; w obwodzie perłowym napis: STEP. D. G. nEX. PO. D. L.
  • Rw. Tarcza herhowa, ozdobna, Rygi, rozdziela rok 8-2, w obwodzie pertowym napis: SOLIDUS. CIVI. RIGENSIS. lilia, znak myncarski. Szeląg· rygski z r. 1582. – znane szelągi tego stempla bez liczby roku.
• Szeląg
  • Aw. Herb miasta Rygi; w obwodzie perłowym napis~ CIVITATIS. RIGENSIS. pomiędzy wyrazami lilia mincerska.
  • Rw. Dwa klucze na krzyz złożone, rozdzielające rok 7-9, nadkluczami krzyż podwójny; w obwodzie pertowym napis: MONE. NO. ARGENTE. Szeąlg rygski odmiennego stempla z r. 1579.

Półgrosze

Pod tą nazwą rozumiana jest małą popiersiową monetkę z całym herbem miasta Rygi bitą na podobieństwo całkowitych groszy, ale w rozmiarach nawet od szelągów mniejszą. Srebro w niej nie zdawało się lepsze niż w groszach, ale wybicie było dosyć staranne. Prawdopodobie zaginiona = znana z przerysów.

Rozpatrując się w jej napisach po głównej stronie STEPHA.• NVS D. G. REX POLO, a po drugiej CIVITATIS RIGENSIS, dochodzi się do wniosku, że to musiała być próba jakiejś nie doszłej monety, do której ostatecznego poprawnego stempla jeszcze nie urządzono. Taki napis jaki na owej monetce nie ma logicznego sensu.

Grosz

Są dwojakiego typu. Pierwsze bite w roku 1581 mają na sobie herb Korony i Litwy, a niżćj Rygskie Klucze. Wzór do nich wzięty żywcem z groszy Litewskich, zapewne wskutek jakiegoś nieporozumienia. Krótko też bardzo był w użyciu. W tym samym bowiem roku odmieniono od niego stronę odwrotną i zastąpiono herby koronne wielkim całkowitym herbem miejskim. Popiersie tylko pozostało dawne z groszy Litewskich skopijowane.Następne grosze z lat 1582, 83 i 84 mają już głowę Króla.

• Grosz rygski
  • Aw. Popiersie jak wyżej, w obwodzie perłowym napis rozdzielony koroną: STEPH. D. G. REX. PO. M. D. L.
  • Rw. Pod koroną tarcze polska i litewska, pod któremi rok 15-81 rozrlzielony dwoma kluczami na krzyż złżonymi, oznaczającymi miasto Hygę; w obwodzie perłowym napis rozdzielony koroną: GROSSUS. CIVI. HIGENSIS. Grosz rygski, – bardzo rzadki

• Grosz rygski
  • Aw. Popiersie zbrojne ukoronowane, zbroja i korona odmiennego kształtu; w obwodzie perłowym napis rozdzielony koroną: STEP: D: G: REX: PO: D: (ux) L: (ivoniae).
  • Rw. Herb miasta Rygi rozdzielający liczbą roku 8-3, u spodu pomiędzy dwoma gwiazdami liczba wartości I; w obwodzie perłowym napis: GROSSUS. CIVITATIS. RIG. – Grosz rygski zwyczajny.

Trojaki

Tych bite nieprzerwanie od roku 1581 do 1586, a popiersie królewskie na nich kilkakrotnie zmieniano, tak dalece że w tym stosunkowo krótkim przeciągu czasu 5 odmiennych rysunków naliczyć można.Z roku 1585 i 1586 są bardzo pospolite, wcześniejsze nieco rzadsze zwłaszcza z r. 1581, z którym nie często spotkać się można.

• Trzygroszówka rygska
  • Aw. Popiersie zbrojne, ukoronowane, wokoło napIS rozdzielony: STEP. D. G. REX. PO. D. (ux.) L. (ivoniae).
  • Rw. Między dwoma gwiazdami liczba III, pod którą herb miasta Rygi rozdzielający rok 15-83, a pod nim napis w czterech wierszach: GROS. ARG. TRIP. CIVI. RIGEN. Trzygroszówka rygska. Jest równierz znana trzygroszówka z r. 1586 liczba III. jest pomiędzy dwoma liliami.

Złoty polski

Rygskie dukaty Króla Stefana zaliczją się do wielkich rzadkości w zbiorach. Źródla wymieniają takie dukaty z lat 1584 i 1585. Pierwszy z nich znajdował się w zbiorze Radziwiłłów w Berlinie.

Portugały

Jest to prawdziwa dziesięciodukatowa moneta wybita w Rydze w roku 1585. Stempel do niej starannie wykonany przez tego samego artystę który stemple do ostatnich trojaków ~ tego roku przysposabiał.-Dotąd znany w kilku zaledwie okazach.

• Systemy monetarne w Polsce

Literatura

• Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
• Kaźmirz Stronczyński – Dawne monety polskie – Piotrków 1885r

Kategoria:Polskie monetyKategoria:Ryga

Monety polskie Księstwa Kurlandii i Semigalii

Księstwo Kurlandii i Semigalii

Utworzenie księstwa

W 1561 roku doszło do rozwiązania zakonu i oddania Kurlandii pod władzę Zygmunta Augusta. Ostatni wielki mistrz zakonu, Gotthard Kettler, wziął od niego w lenno dziedziczne Kurlandię i Semigalię (wraz z tytułem księcia). Następnie zaprowadził w Kurlandii protestantyzm i sam 1587 roku przyjął wyznanie augsburskie, które stało się także dominującą religią. Potomkowie Kettlera władali w Kurlandii do początków 1737 roku.

Zygmunt August – Jan Karol Chodkiewicz 1572-1573

SZELĄGI, śred. 18–19 mm, w. 1,12 g2 tarcze Polski i Litwy/Gryf1. 1572 30 65 120FERDINGI, śred. 24 mm, w. 2,6 g2. 1573 150 250 500PÓŁMARKI, śred. 28–29 mm, w. 5,3 g3. 1573 450 900 1500MARKI, śred. 34 mm, w. 11,15 g4. 1573 600 1300 2000

Monety Lennego księstwa Kurlandii i Semigalii Mennica Mitawa

Gotthard Kettler 1562 -1587

DWUDENARY,Monogram SA / herb. rodowy Ketlerów5. 1578 50 120 2206. 1579 50 120 220

SZELĄGI,Tarcza Ketlerów / Gryf Kurlandzki5. 1570 ca8. 1575 40 80 1509. 1576 40 80 15010. 1577 40 80 150

TROJAKIPopiersie\ Napis11. 1586 ca

TALARY5 polowa tarcza kurlandzka\ Dwupolowa tarcza polsko -litewska12. 1575 2000 3800 850013. 1576 ca

Fryderyk Kettler i Wilhelm Kettler 1596-1616

SZELĄGIMonogram S – Sigusmundus\ Lew Kurlandzki14. 1596 35 75 20015. 1600 30 55 14016. -600 30 70 12017. 1601 45 90 25018. 1602 45 90 25019. 1604 45 90 25020. 160-4 45 90 25021. 1605 45 100 35022. 1606 45 100 35023. 1607 45 100 35024. 1610 45 100 35025.1611 45 90 25026. 1620, data omyłk. 45 100 350

Wilhelm Kettler 1587 1616

TROJAKI, śred. 21-21,5Popiersie \ Orzeł, Pogoń w polu napis,bez imienia władcy, włosy długie1598. bez znaków 90 180 2801599. bez znaków, rok 9-9 90 180 2801599. strzała i data *9-9* 90 180 2801599. bez znaków, rok 99 90 180 2801600. bez znaków i data 600 120 280 4001600. data 16-00 90 180 2801604. VILHELMVS 120 300 5001606. strzała 120 280 480

Fryderyk Kettler 1587 -1642

TROJAKI, śred. 21,-21,5 mmPopiersie/ Orzeł, Pogoń i napis w polu,bez imienia władcy, włosy krótkie1596. kwiatek 90 180 2801696. kwiatek 90 180 2801596. kwiatek i rozetka 90 180 2801696. 2 rozetki 90 180 2801696. 2 rozetki obok siebie 90 180 2801696. bez znaków 90 180 2801697. 2 rozetki obok siebie 90 180 2801697. rozetka 90 180 2801697. bez znaków 90 180 2801698. dwie rozetki 90 180 2801604. strzała 90 180 2801606. strzała 120 250 400Bez daty. bez znaków 100 220 350

Jakub Kettler 1642-1682

SZELĄGI, śred.16–16,5 mmCzteropolowa tarcza kurlandzka/ Orzeł i Pogoń1646. 50 120 2401646. cyfra 4 odwróc. 50 120 2401646. data pod orłem 50 120 240Monogram I H/ Orzeł z tarczą kurlandzką, śred. 14, 5mm1662. 40 100 240Bez daty. 50 120 240

TALARY, śred. 44–45 mmPopiersie\ Orzeł i Pogoń w tarczy1643. haki 1200 2200 45001644. haki 1200 2200 40001644. bez znaków 1200 2200 40001645. bz. 1200 2200 40001645. haki 1200 2200 40001646. haki 1500 2800 6000

DUKATY. śred. 24 mm, złoto1645. haki 2200 4000 80001646. haki 1800 3200 5500

Fryderyk Kazimierz Ketller 1683-1698

SZELĄGI, Cu, śred.16, 5mmPopiersie\ 4 polowa tarcza1696. 50 120 240Bez daty. 85 190 320

PÓŁTORAKI, śred. 19 mm5 polowa tarcza \ Jabłko1687. 80 150 3201689. 80 150 3001690. 80 150 3001695. 80 150 3001696. 80 170 300

SZÓSTAKI, śred. 24 mmPopiersie\ Orzeł i Pogoń w tarczach1694. 100 220 4201694. GAH 100 220 420Popiersie\ 3 tarcze z Orłem, Pogonią i Lwem1694. 140 300 550

ORTY, śred. 29–29,5 mmPopiersie\ 5 polowa tarcza1694. ręka z mieczem 150 260 5001694. bez znaku 150 260 500

DUKATY, śred, 23, złotoPopiersie\ Orzeł Polski z tarczą 6 polową na piersiach1689. 1650 3200 65001689. odbitka w srebrze ca

Karol Krystian Wettyn 1758 -1762

SZELĄGI, śr, 15–16 mm, CuPopiersie/ Dwie tarcze1762. tarcze owalne 45 100 2201762. tarcze proste, IGS 45 100 2501762. IFS 45 120 280

GROSZE, śred. 18 mmPopiersie\ 2 tarcze1762. tarcze owalne 45 80 2001762. tarcze wygięte, CHS 45 90 2201762. C-H-S 45 80 2001762. H/CS 45 90 250

SZÓSTAKI, śred. 23–24 mmPopiersie\ 2 tarcze1762. C-H-S 100 220 450

Ernest Jan Biron 1737-1740, 1763-1769

SZELĄGI, śred. 16–17 mm, miedź1764. bez znaków 45 100 2301764. ICS 45 100 2401764. IFS 45 100 280

GROSZE, śred. 21,5 -22 mmPopiersie\ 2 tarcze1763. bez znaków 45 100 250Monogram EJ/ 2 tarcze1763. ICS 45 100 2501764. ICS 45 150 300

TROJAKI, śred, 20–22 mm1764. ICS 100 220 3501764. ICS/S 100 220 3501764. IFS 100 220 4501765. 100 200 400

SZÓSTAKI, śred. 24 mmAw. Popiersie\ Dwie Tarcze1763. ICS 100 220 4501764. ICS/S 100 220 4501764. ICS/G- pod ramieniem 100 220 4501764. G pod popiersiem 100 220 4501764. bez znaków, jednostronny awers ca

ORTY, śred. 28 mmPopiersie\ 2 owalne tarcze1764. ICS/G- 18 160 300 6001764. ICS- T, jednostronny Rw. ca

DUKATY, śred. 21–21,5 mm, złotoPopiersie/ 2 tarcze1764. ICS/G 1200 2500 50001764. ICS/S 1200 2500 50001764. odbitka w srebrze 50 150 150

Piotr Biron 1769- 1795

TALARY, śred.43 mmAw. Popiersie\ 2 tarcze1780. 750 1200 2000

DUKATY, śred. 24 mm, złotoAw. Popiersie\ 2 tarcze1780. 700 1300 2400

OD R. 1694.§. 842. T a b. 64. ~r. 812.S. G. Popiersie w zhroi i w dużtj peruce; wokoło napis przedzielony: FRID. CAS. IN. L. CUR. ET. S. D.S. O. Tarcza cztcropolo\ya, ukoronowana, na której orły i pogonic, J>O bokach tarczy ror.dzielona liczna wartości 18. a wokoło napis: MONETA DUCIS CURLAND. 1694. – Ort cl’iyli ośmnastogroszó\\'ka Frederyka J{aimirza, xięcia l{urlandyi.

§. 843. Tab. 64. Nr. 813.S. G. Jak na poprzeo,..;ającym.S. O. Pod koroną d wie tal’C7.e kOllczate obok siebie, na jednej orzeł, a na drugiej pogoli, u spodu pomiędzy tan~zami liczba wartości VI. a wokoło napis: MONETA nUCIS CURI __ AND. 1694. i znak mennicl’iny podobny do herbu Brandys. – Sześciogroszówl<a kurJandzka.

§. 84,f, Tab. 64. Nr. 814.S. G. Popiersie w zbroi, włosy długie w tyle głowy związanc; wokoło napis rozdzielony: D. G. CAROL. P. R. P. ~'. S. IN L. cun. f)' S. DUX.S. O. Pod koroną dwie tarC7.e wykrawane obok siebie, l’i ()d{~m i z pogonią, pod niemi liczba roku 1762. wokoło napis rozdz. ielony: l\lOSE· TA. ARGENTEA DUC. CURLAND. – Szeląg kurlanoz]d.

§. 845. Tab. 64. ~r. 815.S. G. Popiersie, jak na poprzedzającym, lt)CZ wokoło napis rozdzielony: D. G. CAROLD. P. RE. POLON. 8f SAX.S. O. Pod koroną dwie owalne tarczc obok siebie, z orłem i z pogonią, pod któremi jest napis: SOLID. a wokoło: l\10NE. CUlU, AND. ~. SEl\1. DUX 1762. – Szeląg miedziany kudanrlzki.

§. 846. Tab. 65. Nr. 816.S. G. Popiersie w zbroi, na któr(~j jest wstęga orrlerowa; wokoło napis rozrlzielony: D. G. ERNEST. JOH. IN. LIV. CURL. ‘S’. SEM. DUX.S. O. Porl mitrą dwie tarcze wykrawane, z sobą złączone, na jednej orzeł, a na drugiej pOgOił; pod tarczami liczba wartości VI., a pod nią litery lllyncarza J. C. S. wokoło napis rozrlzielony: MONETA ARGENT. DUC. CUHLAND. 1764. – Sześciogros:,;ówka kllrlandzka, rzarlka, ze zbioru Tymoteli sza Lipińskiego.

§. 847. Tab. 65. Nr. 817.S. G. Pod mitrą cyfra xiąięca, oznaczająca ErnestlIs Joannes, przerlziela liczbę roku 1763.~. O. Tarcza herbowa, jak na poprzedzającym, lecz nieco orlmiennego kształtu, a wokoło napis rozdzielony: MON. ARGENT. DUe. CURLAND.Grosz kurJandzki.

§. 848. Tab. 65. Nr. SI8.S. G. Popiersie w zbroi i wstędze orrlerowej, dochodząc do brzegu, przedziela napis będący wokoło: D. G. ERNEST. JOR. DUX.S. O. Dwie tarcze herbowe, jak wyiej, poli któremi jest napis: SO •.LID. a wokoło dalszy ciąg tytułów: IN LIV. eUHL. i}' SE~1. 1764. – Szeląg kurlandzki miedziany.

Księstwo Warszawskie (fr. Duché de Varsovie) – istniało w latach 1807–1815, formalnie niepodległe, jednak w rzeczywistości podporządkowane napoleońskiej Francji, było namiastką państwa polskiego. Władcą suwerennym księstwa był król Królestwa Saksonii, które wchodziło w skład Związku Reńskiego, będącego protektoratem pierwszego Cesarstwa Francuskiego.

Utworzenie

Zostało stworzone przez Napoleona I w 1807 r. na mocy traktatów pokojowych, jakie Cesarstwo Francuskie podpisało 7 i 9 lipca 1807 w Tylży z Imperium Rosyjskim i Królestwem Prus. Utworzone z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego, w 1809 zostało powiększone o ziemie austriackie trzeciego zaboru. Sytuacja polityczna po klęsce pruskiej jesienią 1806 roku (pod Jeną i Auerstedt, następnie zajęciu pruskich twierdz Magdeburg, Szczecin i Kostrzyn), a wreszcie klęsce rosyjsko-pruskiej pod Frydlandem w czerwcu 1807, sprzyjała idei odbudowy polskiej państwowości. Napoleon miał okazję wytargować nawet więcej ziem polskich dla nowego państwa np. Warmię i Mazury wraz z Gdańskiem, jednak pozostały one przy Prusach. Białostocczyznę Napoleon oddał Rosji w dowód przyjaźni względem cesarza Aleksandra. Pozycja Napoleona po wygranej pod Frydlandem była tak mocna, iż mógł wymusić na Aleksandrze nie tylko większe Księstwo Warszawskie, ale i likwidację Prus. Pokonane Prusy nie były partnerem rangi Rosji, nie brały udziału w głównych rozmowach, a jednak uzyskały w traktacie bardzo dobre warunki. Przyjaźń z Rosją, na którą liczył Napoleon, nigdy nie przyniosła oczekiwanych owoców.

Monety polskie Księstwa Warszawskie

Księstwo Warszawskie biło monety pod stemplem Fryderyk August I jako Księcia Warszawskiego następujące monety obowiązujące również obszar Wolne Miasto Gdańsk (1807–1814):

• Dukat Księstwa warszawskiego
  • Aw. Popiersie obnażone, włosy długie z tyłu głowy wstęgą przewiązane; wokoło napis rozdzielony popiersiem: FRID.(ericus) AUG.(ustus) REX. SAX.(oniae) DUX VARSOV.
  • Rw. Tarcza ukoronowana, owalna, dwupolowa, której jedną połowę zajmuje herb Saksonii a drugą orzeł, po bokach korony rozdzielony rok 1812., a po bokach tarczy dwie gałęzie palmowe, których końce schodząc się pod tarczą, przedzielają litery J. B. Jakóba Benik, intendenta mennicy warszawskiej; wokoło napis: AUREUS NUMMUS DUCAT.(us) VARSOV.
• Talar
  • Aw. Popiersie obnażone, włosy długie z tyłu głowy wstęgą przewiązane; wokoło napis rozdzielony popiersiem: FRID.(ericus) AUG.(ustus) REX. SAX.(oniae) DUX VARSOV.
  • Rw. Tarcza herbowa, jak na poprzedzającym, lecz po bokach korony rozdzielony rok 1811., a pod tarczą napis: TALAR. Były bite od roku 1810 do 1814. – Na wszystkich otok listkowany. – Zawiera 6 złp.

• Dwuzłotówka
  • Aw. Popiersie obnażone, włosy długie z tyłu głowy wstęgą przewiązane, wokoło napis przedzielony popiersiem: FRID. ADG. REX SAX. DUX. VARSOV.
  • Rw. Tarcza owalna, ukoronowana, dwupolowa, jedną połowę której zajmuje herb saski, a drugą orzeł, tarcza otoczona do koła dwoma gałęziami palmowemi, których końce schocl:r.ąc się u sponu, przeilzielają litery J. S. Jana Sztockmana, intenrlen.ta mennicy warszawskiej, korona rozilziela liczbę roku 181O. a poo tarczą jest napis: 1/3 TALARA. – Dwuzłotówka. Otok listkowany. Były bite od r. 1810. do r. 1814.

• Złotówka
  • Aw. i Rw. Jak na poprzedzającym, lecz palmy szersze, litery J.B.

Jakóba Benik, r. 1814., a pod tarczą napis: 1/6 TALARA. Złotówka. Były bite od r. 1810. do 1814. Z roku 1810. jest rzadka.

• Dziesięciogroszówka
  • Aw. Tarcza herbowa jak wyiej, otoczona dwiema szerokiemi palmami, wokoło brzegu monety obwód perłowy.
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 10. GROSZY 1812. J. B. wokoło brzegu monety obwód perłowy. 1/3 Złotego, czyli dziesięciogroszówka. Były bite od roku 1810 do r. 1814. Są także bez obwodu perłowego.

• Pięciogroszówka
  • Aw. Tarcza ukoronowana, owalna, dwupolowa, na której herb saski i orzeł; po bokach tarczy dwie gałęzie palmowe.
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 5. GROSZY 1811. J. B. – 1/6 Złotego, czyli pięciogroszówka. Były bite od r. 1810. do 1814. Na niektórych wokoło brzegu jest obwód perłowy,

• Trzygroszówka
  • Aw. Jak na poprzedzającej
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 3. GROSZE 1810. J. S. na niektórych litery J. B. – 1/10 Złotego, czyli trojak miedziany. Były bite do roku 1814.

• Grosz
  • Aw. Tarcza herbowa jak wyżej.
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 1. GROSZ 1811. J. B. – Na niektórych są litery J. S. – 1/30 Złotego, czyli grosz jeden miedziany. Były bite od rcku 1810. do 1814.

• Moneta sasko= polska
  • Aw. Tarcza ukoronowana, owalna, dwupolowa, jedną połowę którcj zajmuje herb saski, a drugą pól orla, po bokach tarczy dwie gałęzie palmowe.
  • Rw. Napis w czterech wierszach: 48. EJNEN THALER 1807. – rzadka

• Grosz gdański
  • Aw. Na podstawie tarcza herbowa Gdańska, trzymana przez lwy, a nad nią w wieńcu dwie gałąski, palmowa i laurowa na krzyi złożone; pod podstawą rok 1809.
  • Rw. Na śrorlku monety napis w dwóch wierszach: EIN GROSCHEN, pod tcm dwie galąski palmowe na krzyż złoione, pomiędzy końcami których jest litera myncarska.M. a wokoło monety w obwodzie perłowym napis: DANZJGER KUPFER.MUENZE. – Grosz miedziany miasta Gdańska. – znany bity w srebrze dla próby mennicznej.

• Szeląg miedziany miasta Gdańska
  • Aw. Tarcza herbowa Gdańska, ukoronowana, podłużna, przedziela rok 1812.
  • Rw. Napis w dwóch wierszach: 1. SCHILLING, a pod nim dwie gałąski na krzyz zloione, pomiędzy końcami których jest litera myncarska M. po bokach liczby wartości są dwie różyczki dla ozdoby.

Literatura

• Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.

Kategoria:Polskie monety

Monety polskie Księstwa Siewierskiego

Historia księstwa, jako księstwa biskupiego – rozpoczyna się w pewnym sensie 30 grudnia 1443, gdy od Wacława I cieszyńskiego odkupione zostało za 6 tysięcy grzywien przez biskupa krakowskiego, Zbigniewa Oleśnickiego. Dobra miały przejść we władanie biskupa 1 stycznia następnego roku po uiszczeniu ostatniej raty (procedury w imieniu biskupa krakowskiego dokonał na zamku Lipowiec Jan Długosz), jednak wystąpili przeciwko temu bracia księcia oraz sympatyzujący z husytami: Bolko V Husyta, książę głogówecki oraz pochodzący z bocznej linii dynastii Przemyślidów, Mikołaj V Karniowski. Najdłużej walczył Bolko, pokój podpisany został dopiero w 1453, Mikołaj podpisał rozejm w maju 1444 roku.

Po zakończeniu sporu w 1453 miasto Siewierz i zamek stały się siedzibą biskupów krakowskich pełniących tutaj rolę książąt siewierskich. Jako pierwszy formalnego tytułu księcia siewierskiego zaczął używać w 1484 biskup Jan Rzeszowski. Ziemie księstwa były suwerenne terytorialnie i jurysdykcyjnie. Pewna, niejednoznaczna zależność od Rzeczypospolitej wynikała z uwagi na osobę króla, zatwierdzającego kandydaturę na kościelny urząd biskupa krakowskiego. Jednak nie stanowiło to w żaden sposób rozciągnięcia jurysdykcji prawnej Rzeczypospolitej nad księstwem siewierskim, gdyż biskupi krakowscy w Siewierzu występowali nie jako najwyżsi przedstawiciele hierarchii kościelnej, tylko jako książęta siewierscy – prawni następcy i kontynuatorzy władzy księcia cieszyńsko – siewierskiego Wacława I i jego poprzedników. Księstwo miało własną gospodarkę, skarb, wojsko oraz surowe prawa z przywilejem katowskim włącznie, co odzwierciedla powiedzenie Kradnij, zabijaj, ale Siewierz omijaj.

W czasie potopu szwedzkiego księstwo nominalnie pozostawało neutralne, jednak na zamku przebywały oddziały hetmana Stefana Czarnieckiego, co skłoniło Szwedów do jego zajęcia.

W 1790 Sejm Wielki zlikwidował księstwo siewierskie oficjalnie inkorporując je do Rzeczypospolitej.

Nie biło ono jednak swojej monety, a tzw. „dukaty siewierskie” wybite zostały w celach pamiątkowych już po likwidacji księstwa.Księstwo Siewierskie biło monety za biskupa Kajetana Sołtyka pod jego stemplem i znane są monety:

• Dukat Księstwa siewierskiego
  • Aw. Popiersie w szacie duchownej, na szyi wstęga, a na piersiach gwiazda Order Świętego Stanisława wokoło napis rożdzielony: CAl (etanus) SOLTYK EPl(scopus) CRAC.(oviensis) DUX SEVERIAE.
  • Rw. W wieńcu napis w pięciu wierszach: MONETA AUREA DUCATUS SEVERIAE A.(nno) 1762. – rzadki znany w 2 egzemplarzach.

• Grosz Księstwa siewierskiego
  • Aw. Popiersie w szacie duchownej, na szyi wstęga, a na piersiach gwiazda Order Świętego Stanisława; wokoło napis rożdzielony: CAl (etanus) SOLTYK EPl(scopus) CRAC.(oviensis) DUX SEVERIAE, lecz z tyłu głowy mnićj włosów.
  • Rw. W wieńcu napis w pięciu wierszach: GROSSUS ARGENTEUS DUCATUS SEVEIUAE A. 1761. – rzadki znany w 2 egzemplarzach.

Literatura

• Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.

Kategoria:Polskie monety

Mennica gdańska

Mennica gdańska – okres działania mennicy w Gdańsku można podzielić na podstawowe 4 okresy:

Okres książęcy

W okresie książęcym obejmującym prawie cały XIII wiek – od początków panowania księcia gdańskiego Świętopełk I (1220-1266) oraz jego syna Mściwoj II (1266-1295) widoczne są ślady działalności menniczej w Gdańsku lub jej filii terenowej. Po śmierci Mestwina II władzę nad Pomorzem Wschodnim obejmuje Przemysław II, a po nim Władysław Łokietek. W tym okresie nie stwierdzono w Gdańsku działalności menniczej. Emitowano tylko i wyłącznie jednostronne, denary – brakteaty bez napisów, przypisywane książętom gdańskim na podstawie wykopalisk z terenów pomorskich:

• Gryf kroczący w lewo z dwoma skrzydłami
• Gryf kroczący w prawo z dwoma skrzydłami
• Gryf kroczący w lewo z trzema piórami na grzbiecie
• Gryf o kształtach heraldycznych
• Gryf o kształtach heraldycznych z dwoma piórami na grzbiecie
• Gryf o trzech piórach i brzegu promienistym
• Gryf o dwóch piórach i brzegu promienistym
• Pół Gryf w tarczy
• Gryf cały w lewo w tarczy
• Gryf cały w prawo w tarczy
• Lilia stojąca na łuku z kulą u dołu
• Lilia stojąca na łuku z gwiazdą u dołu
• Lilia z dwoma kulami u góry
• Lilia o drobnych płatkach na kącie
• Lilia z rozszczepioną łodygą
• Lilia na kącie z kula na łodydze
• Lilia o małych płatkach z rozszczepioną łodygą, w otoku promienistym
• Lilia z trzema korzeniami
• Lilia na kącie o wysokiej łodydze z kulą
• Lilia na kącie z kulą u dołu
• Lilia bez łodygi
• Lilia trzymana w ręku
• Głowa wołu wprost w zarysie
• Głowa wołu z wargami
• Głowa wołu mniejsza
• Głowa wołu z kulą między rogami
• Głowa wołu z opuszczonymi uszami
• Głowa wołu mniejsza, z kulą między rogami, ze śladem pierścienia w nozdrzach
• Głowa wołu z promienistym brzegiem
• Głowa ludzka z najeżonymi 5 włosami
• Głowa ludzka, ale z 6 włosów z kulkami na końcach
• Postać stojącego księcia – rycerza trzymającego lilie w lewej i prawej ręce oraz literami D po lewej stronie i Z po prawej.
• Postać stojącego księcia – rycerza trzymającego w lewej ręce lilię, a w prawej miecz.
• Postać jak wyżej, lecz mniejsza
• Lilia na bogato ulistnionej gałązce
• Lilia otoczona dwoma gałązkami wyrastającymi ze wspólnego pnia
• Ptak zwrócony w lewą stronę trzyma w dziobie gałązkę z lilią. Po obu stronach 6 punktów.
• Ptak skierowany głową w prawą stronę z gałązką w dziobie
• Ręka chwytająca lilię
• Kotwica o zwężonych ramionach
• Kotwica jednoramienna
• Kotwica o ostrym załamaniu ramion
• Kotwica o rozwartych ramionach.

Okres krzyżacki

Po „Rzezi Gdańska” po zaborze Pomorza w 1308 roku przez Krzyżaków następuje okres krzyżacki. Pod zarządem krzyżackim mennica w Gdańsku rozpoczyna swą działalność za czasów wielkiego mistrza Konrad von Jungingen (1393-1407). Praca mennicy trwała przez kilkadziesiąt lat nie wykazując większej produkcji. Ostatnie szelągi były bite przez wielkiego mistrza Konrad von Erlichshausen(1441-1449).

• Dukaty – Aw. Postać wielkiego mistrza w zbroi i płaszczu z rękami na tarczy, w otoku napis CONRADVS TERCIVS MAGISTER GENERALIS. Rw. Tarcza wielkiego mistrza i napis MONETA AVREA DOMINORVM PRVSSII. Napisy w skrótach. Nie zachował się żaden egzemplarz.
• Szelągi – Aw. Tarcza mistrzowska i napis.
  • Rw.1. Tarcza zakonna i napis,
  • Rw.2. Tarcza zakonna nad nią litera D, napisy w otokach,
  • Rw.3. Tarcza zakonna na dużym krzyżu, napisy w otokach (w okresie dzierżawy mennicy przez Gdańsk). Ponad 35 odmian.
• Monety krzyżackie

Okres królewski

W roku 1454 Związek Pruski wraz z Gdańskiem poddaje się Polsce i odtąd mennica gdańska bije monety z imieniem królewskim. Rozpoczął się okres królewski kończący się w roku 1793.

Kazimierz Jagiellończyk (1454-1492)

W mennicy bito monety pod stemplem króla Kazimierza Jagiellończyka:

• szelągi Aw.Tarcza z orłem polskim i napisami Rw. Tarcza z herbem gdańskim w ponad 300 odmianach.

Zygmunt Stary (1506-1548)

W pierwszych latach panowania Zygmunta Starego mennica była nieczynna z powodu walki z zalewem gorszej monety świdnickiej. Gdańsk powziął uchwałę o wycofaniu półgroszaków świdnickich i przekuciu ich na pieniądz gdański. Emisje:

• szelągi – Aw. Tarcza z orłem polskim w otokach napisy. Rw. Tarcza z herbem gdańskim. Emisja szelągów była zawieszana w latach 1533–1536 i w latach 1541–1545. Około 40 odmian.
• grosze – Aw. – Popiersie króla w otoku napisy. Rw. Herb Gdański. Około 80 odmian.
• trojaki – Aw. – Popiersie króla Rw. Napis w 5 gierszach, rok i herbu dołu. Około 140 odmian.
• szóstaki – Aw. – Popiersie króla w koronie Rw. Dwa lwy z tarczą herbową gdańską, nad nią VI i D, napisy w otokach/ Około 20odmian.
• Dukaty – Aw. – Popiersie króla w renesansowej zbroi. Rw. Dwa lwy z tarczą gdańską. Około 15 odmian.

Zygmunt August (1548-1572)

Po śmierci Augusta Starego sejm uchwalił zamknięcie mennic w Koronie i w Prusach, pozostawiając czynną tylko mennicę litewską. Gdańsk oprotestował tę uchwałę, powołując się na brak monety zdawkowej i zobowiązania wobec personelu. Już w 1549 r. zaczął bić szelągi i denary, a w następnym dukaty mające zastąpić nadmiar obcych guldenów i zapobiec spekulacji walutowej oraz wywozowi lepszych starszych roczników monet. Mimo upomnień królewskich od 1556 r. bił grosze, zaś od 1557 trojaki. W roku 1558 wybito nową emisję trojaków. W latach 1561–1566 zaniechano działalności menniczej i bito pod stemplem Zygmunta Augusta

• denary – Aw. orzeł pruski, Rw. herb gdański i data. Około 15 odmian.
• szelągi – Aw. orzeł pruski, Rw. Herb gdański, w otokach napisy. Około 16 odmian.
• grosze – Aw. popiersie króla. Rw. herb gdański, w otokach napisy. Około 40 odmian.
• trojaki – Aw. głowa króla w koronie, dookoła napisy. Rw. napisy w czterech wierszach, u dołu data i tarcza gdańska. Około 20 odmian.
• talary – Aw. popiersie króla w ozdobnej zbroi i koronie z berłem i buzdyganem w ręku, dokoła wieniec laurowy i napis. Rw. lwy z tarczą i dwoma krzyżami, nad nią korona, pod tarczą data, w otokach napisy. 2 odmiany bardzo rzadkie.
• dukaty – Aw. popiersie króla w koronie. Rw. dwa lwy z tarczą gdańską, w otoku napisy. Około 50 odmian.

Bezkrólewie (rok 1573)

Po śmierci Zygmunta Augusta Gdańsk wznowił działalność mennicy wyposażoną w nową maszynę walcową, nieczynnej od 1558 roku emisją szelągów i denarów.

• Denary – Aw. Orzeł Prus królewskich Rw. Tarcza gdańska o 7(12) wygięciach i rok 7-3
• Szelągi – Aw. Orzeł Prus królewskich, Rw. Herb gdański, napisy w otokach

Stefan Batory (1586 – 1586)

W drugiej elekcji po Jagiellonach Gdańsk opowiedział się po stronie cesarza Maksymiliana i nawet po jego śmierci nie chciał uznać Stefana Batorego. Chodziło o ograniczenie praw i swobód miasta w konstytucji Karnkowskiego. Konflikt zakończył hołd miasta, kontrybucja w wysokości 200 tysięcy złp. w zamian za skasowanie statutów Karnkowskiego. Gdańska moneta z okresu konfliktu zwana „monetą oblężniczą” nie nosiła znaków królewskich. Była bita aby sfinansować wojnę z królem. Były bite: szelągi, grosze, półtalary, talary, dukaty. Mennica używała w tym czasie stempelka kontrmarkowego dla dawniejszych monet pruskich i obcych.

• szelągi – Aw. – Popiersie Chrystusa Rw. = Herb gdański i data 15-77 w otokach napisy. Odmian sześć.
• grosze – Aw. = Popiersie Chrystusa Rw. – Herb gdański i data 15-77, w otokach napisy. Ponad 30 odmian.
• półtalary – Aw. – Popiersie Chrystusa w otoku napisy. Rw. – Herb miasta i data 1577, w otoku rozpoczęte znakiem kawki.Cztery odmiany.
• talary – Aw. – Popiersie Chrystusa Rw. = Dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią rok 1577, w otokach napisy.około 17 odmian.
• Dukaty – Aw. – Postać Chrystusa. -Aw. – Data 1577, w otokach napisy. – Rw. – Dwa lwy z tarczą gdańską. Osiem odmian.

Znaki kontrmarkowe

• hak pionowy dwukrotnie przekrzyżowany z wypustkami u góry i dołu zwrócony w prawo.
• hak ozdobny z wypustkami zwróconymi w obu kierunkach.
• hak podobny w większym rozmiarze.
• trzy haki razem przekrzyżowane.
• herb gdański bez obramowania.

Pod stemplem króla Stefana Batorego bito denary, szelągi, grosze, trojaki i dukaty

• szelągi – Aw. – Orzeł Prus królewskich Rw. – tarcza gdańska i data. Dziewięć odmian.
• szelągi – Aw. = Orzeł pruski w otokach napisy. Rw. – Herb gdański i data. Około 16 odmian.
• grosze – Aw. – Popiersie króla w otokach napisy. Rw. – Herb gdański i data. Około 15 odmian.
• trojaki – Aw. – Popiersie króla, pod nim tarcza herbowa. Rw. – Czterowierszowy napis, rok i znaki mennicze. Cztery odmiany.
• dukaty – Aw. – Popiersie króla, W otoku napisy. Rw. – Dwa lwy a tarczą gdańską. Odmian 18.

Zygmunt III Waza (1587 – 1632)

W okresie panowania króla Zygmunta III Wazy mennica gdańska pracowała z przerwami i tak w latach 1588–1601 biła denary i dukaty, w latach 1601–1608 nieczynna, w latach 1608–1227 bito orty i ćwierćtalary, w latach 1627–1632 wyłącznie dukaty.

• denary – Aw. – Orzeł Prus królewskich. Rw. – Tarcza gdańska i rok w skrócie. Dziesięć odmian.
• Ternary – Aw. – Orzeł Prus królewskich. Rw. – Tarcza gdańska z cyfrą III u góry, po bokach rok i znaki mincerskie. Trzy odmiany.
• grosze – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Tarcza gdańska w ozdobnej ramie, napisy w otokach. Około 55 odmian.
• trojaki – Aw. – Popiersie króla Rw. = Tarcza gdańska, nad nią napis, z boku data 15-92 i znaki mincerskie – ręka ze sztyletem i monogram PK. Trzy odmiany.
• orty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, napisy o otokach. Około 160 odmian.

• Dukaty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, przed napisem w otoku znak ręki z wniesionym sztyletem. około 125 odmian.

Władysław IV (1633-1648)

Za panowania Władysława IV Waza mennica gdańska biła tylko zgodnie z przepisami tylko półtalary, talary i dukaty.

• półtalary – Aw. = Popiersie króla Rw. – Lwy z tarczą gdańską pod nią rok i litery G-R, nad nią wieniec i gałązka, w otokach napisy. Odmian 22.

• talary – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery mennicze i czasami data, w otokach napisy. Odmian 67.

• Dukaty = Aw. = Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, w otokach napisy. Odmian 70.

• dwudukaty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Widok Gdańska, nad nim imię Jehowy w płomieniach, pod nim lwy z tarczą gdańską i znak G-R, w otokach napisy. Dwie odmiany.

Jan Kazimierz (1648-1668)

Za panowania Jana Kazimierza wybijano w Gdańsku w srebrze – szelągi, dwugrosze, orty, półtalary i dwutalary, w złocie – dukaty, półtoradukaty i dwudukaty:

• Szelągi – Aw. – Monogram królewski ICR, przy nim rok 16-57. Rw. – Ozdobna tarcza gdańska, napisy po obu stronach. Około 7 odmian.
• Dwugrosze – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Tarcza gdańska w ozdobnej ramie z literami G-R, w otokach napisy. Odmian 17.
• Orty – Aw. – Popiersiee króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości 18/-groszy/ i gałązki w wieńcu, dookoła napisy. Ponad 110 odmian.
• Półtalary – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, pod nią liter G-R i data, w otokach napisy. Odmian 9.
• Talary – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery GR i data w ramce, w otokach napisy. Odmian 67.
• Dwutalary – Aw. – Postać króla w półfigurze w koronie, z berłem i jabłkiem w ręku. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, poniżej rok 1650 i litery mincerskie GR, w otokach napisy. Odmian 6.
• Dukaty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, napisy w otokach. Około 90 odmian.
• Półtoradukaty – Aw. – Popiersie króla w wieńcu laurowym. Rw. = Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, gałązk i cyfra wartości (11/2), pod nią litery mincerza D-L i data 1661, w otokach napisy. Trzy odmiany.
• Dwudukaty – Aw. – Popiersie króla w wieńcu laurowym. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i gałązki, pod nią litery mincerskie D-L i data 1658, w otokach napisy. Trzy odmiany.

Michał Korybut (1669-1673)

Monety gdańskie bite podstemplem króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego ograniczają się do szelągów, dukatów i dwudukatów:

• Szelągi – Aw. – Monorgam królewski MR z koroną, pod ni rok 1670. Rw. – Trzy wiersze napisu i herb gdański u dołu. Trzy odmiany.
• Dukaty – Aw. – Popiersie króla w koronie. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, pod nią litery mincerskie D-L, napisy w otokach. Odmian 13.
• Dwudukaty – Aw. – Popiersie króla w wieńcu laurowym. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery D-L, napisy. Trzy odmiany.

Jan Sobieski (1674-1696)

Monety bite za panowania Jana III Sobieskiego dzielą się na srebrne szelągi i talary oraz złote dukaty, dwudukaty, 4- 5-dukaty:

• Szelągi – Aw. – Monograam królewski J3R (= Joanes TERTIU REX) pod koroną z datą 16-88 po bokach. Rw. – Napis w trzech wierszach SOLID/CIVITAT/GEDAN. Znany w jednej odmianie.
• Talary – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i gałązki, pod nią litery D-L, rok 1685 i mały lewek w owalu, Herb mincerza, napisy w otokach. Znane trzy odmiany.
• Dukaty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Dwa lwy z tarczą gdańską, nad nią wianek, pod nią znaki mincerskie. W otokach napisy. Znanych 28 odmian.
• Dwudukaty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Dwa lwy z tarczą gdańską. Napisy w otokach, Znanych osiem odmian.
• Czterodukaty i półportugał – Aw. – Popiersie króla w koronie, zbroi i płaszczu. Rw. – Lwy z tarczą gdańską nad nią wieniec i gałązki. Dokoła napis.

August II (1697-1733)

W latach panowania Augusta II mennica gdańska była czynna dwukrotnie, w 1715 roku dla uzupełnienia niezbędnych o obrocie szelągów i w 1698 roku dla bicia złotych dukatów.

• szelągi – Aw. – Monogram królewski AR, z koroną i rok 17-15. Rw. – Napis w trzech wierszach i herb miasta u dołu: ***SOLID/CIVITAT/GEDAN/. jedna odmiana.
• dukaty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską. Napisy w otokach. Cztery odmiany.
• dwudukaty – Aw. Popiersie króla w koronie. Rw. – Lwy z tarczą gdańską. Napisy w otokach. Cztery odmiany.

August III (1733-1763)

Z okazji rozpoczęcia panowania Augusta III w 1734 roku wybito serię złotych dukatów po czym mennicę zamknięto na wiele lat. Mennica wznowiła działalność w 1752 roku. Do końca panowania Augusta III działalność była różnorodna i obfita.:szelągi, trojaki, szóstaki, orty, złotówki, dwuzłotówki i dukaty.

• Szelągi – Aw. – Monogram królewski A3R i rok, Rw. – Trzy wiersze napisu, poniżej herb miasta i litery mincerza.Odmian 17.
• Trojaki – Aw. – Monogram królewski z koroną i datą. Rw. – Lwy z tarczą gdańską n napis. Odmian 14.
• Szóstaki – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości VI, pod nią litery mincerza i rok. Dokoła napisy. Odmian 19.
• Orty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości 18, pod nią litery mincerza i rok, napisy w otokach. Odmian 21.
• Złotówki – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i cyfra wartości 30, poniżej litery mincerza RE-OE i rok, dokoła napisy. Odmian 9.
• Dwuzłotówka – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i gałązki, poniżej litery mincerza RE, OE, wartość 2 PR GULDEN, wokół napisy. Cztery odmiany.
• Dukaty – Aw. – Popiersie króla. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec i trzy kwiaty, pod nią konsola, w otokach napisy. Pięć odmian.

Stanisław August (1764-1796)

Gdańskie monety Stanisława Augusta pochodzą z dwóch okresów – z lat 1764–1766 oraz z roku 1793 i obejmują emisję szelągów, trojaków, szóstaków i znane z próbnych odbitek dwuzłotówki i dukaty:

• szelągi – Aw. Monogram królewski SAR pod koroną i rok po bokach. Rw. – Trzy wiersze napisu, pod nimi herb miasta i litery mincmistrza. Osiem odmian.
• trojaki – Aw. – Monogram królewski pod koroną, rok po obu stronach monogramu. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, pod nią litery mincerskie, wokół napisy. Siedem odmian.
• szóstaki – Aw. – Popiersie króla w koronie. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią cyfra wartości VI, pod nią litery mincerskie REOE, napisy wokół. Sześć odmian.
• dwuzłotówki – Aw. – Popiersie króla w koronie. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, pod nią konsola z cyfrą wartości 60GR i litery mincerskie F.L.S., wokół napisy. Jedyny próbny egzemplarz znajdował się w zbiorach gdańskich odbity w ołowiu.
• dukaty – Aw. – Popiersie króla w koronie. Rw. – Lwy z tarczą gdańską, nad nią wieniec, pod nim litery mincerskie REOE, w otoku napisy. Znany jedynie z rysunku i opisu.

Okres okupacji pruskiej i Wolnego Miasta Gdańska

Okupacja pruska od 1793-1807 roku i okres napoleoński z Wolnym Miastem Gdańsk od roku 1808 do 1814 roku to okres kończący działalność mennicy gdańskiej. Po rozbiorze Polski Gdańsk przeszedł pod panowanie pruskie i musiał złożyć hołd królowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi. Pierwszą czynnością nowego władcy było pozbawienie miasta praw autonomicznych i rozwiązanie dotychczasowych władz miejskich. Ze względu na brak w obiegu monety zdawkowej Gdańsk w drodze wyjątku uzyskał prawo bicia najmniejszej monety. Zamówienie zrealizowała mennica w Berlinie. Szelągi ukazały się w roku 1801.Po rozbiciu Prus przez Napoleona na podstawie pokoju w Tylży powstało Wolne Miasto Gdańsk. Zubożałe kontrybucjami francuskimi władze miejskie poleciły uruchomić mennicę miejską. Mennicę uruchomiono w starej odlewni miejskiej przy bramie Kocurki którą poddano remontowi. Mennicę uruchomiono z końcem 1808 roku i biła szelągi i grosze. W roku 1811 mennicę zajęły wojska francuskie i zamieniły ją na warsztat artyleryjski. W roku 1812 wybito dalsze 8000 złp w szelągach i 12000 złp w groszach miedzianych. W roku 1814 Gdańsk zajęły wojska rosyjskie i pruskie – Wolne Miasto Gdańsk przestało istnieć.

Wolne Miasto Gdańsk (1807–1814)

• szelągi – Aw. Monogramy królewskie FW pod koroną. Rw. cyfra wartości, napis i rok oraz znak menniczy
• szelągi – Aw. Tarcza gdańska z koroną. Rw. cyfra wartości i napis. Dwie odmiany.
• grosze – Aw. Dwa lwy z tarczą gdańską i datą u dołu. Rw. Napis w otoku i w środku. Dwie odmiany.
• szóstaki – Aw. Lwy z tarczą gdańską, pod nią rok. Rw. Napis z cyfrą wartości 5/EINEN/DANZIGER/GULDEN. Dwie odmiany.

Uwagi końcowe

W okresie działalności mennicy gdańskiej wybiła ona około 2100, a wraz z odmianami, monetami próbnymi przypisuje się jej około 2500 różnego rodzaju monet. Oprócz tego biła medale okolicznościowe i donatywy gdańskie.

• Systemy monetarne w Polsce

Literatura

Podstawową literaraturą tematu są prace historyków i badaczy narodowości polskiej i niemieckiej powstałych głównie w XIX wieku. Mieli oni ułatwiony dostęp do archwaliów, kolekcji i zbiorów monet często dzisiaj zaginionych lub rozproszonych.

• F.A.Vossberg – Geschichte der Preussischen Munzen und Siegel von Fruhester. Zeit bis zum Ende der Herrschaft der Deutschen Ordens – Berlin 1843 rok.
• A.Vossberg – Munzen und Siegel der preussischen Stadte Danzig, Elbing, Thorn, so wie der Herzoge von Pomerallen in Mittelalter – Berlin 1841 rok.
• E.Hutten-Czapski – Catalogue de la Collection Petersburg – Kraków 1871-1916 rok, tom 1 -5, – katalog wydany w języku francuskim
• Kazimierz Władysław Stężynski-Bandtkie – Numismatyka Krajowa Warszawa 1839 rok.
• Kaźmirz Stronczyński – Dawne monety polskie … 1885r
• M.Gumowski – Podręcznik numizmatyki polskie Kraków 1914 rok.
• H.Mańkowski – Fałszywe monety polskie. Poznań 1939 rok.
• I.Zarórski – Monety dawnej Polski. Warszawa 1945 rok.
• M.Gumowski – Mennica Gdańska. Gdańsk 1990 rok.
• Catalog der polnischen Münzen und Medaillen der Mathy’schen Sammlung ... = catalogue des monnaies et médailles polonaises composant le Cabinet Mathy – Publikowany: Danzig: Druck von Edwin Groening, 1858

Monety polskie bite przez królów Szwecji

MONETY BITE W ELBL1\GU PRZEZ KARÓLA GUSTAWA, KRÓLA SZWEDÓW.§. 520.S. G. Popiersie ukoronowane, w obwoozie napis: CAROL. GUSTA V. D. G. REX.S. O. Herb miasta Elbląga, z napisem w obwoozie: MON. AUREA.CIVIT. ELBING. 1657. – Dukat eJblągsl,i, bity za Jana Kaźmirza, w czasie wojny szwerlzkiej, goy toi miasto przez Karóla Gustawa zajęte było.

§. 521.S. G. Popiersie ukoronowane, w plaszczu, kołnierz duży, gładki, wyło},ony, włosy dtugie, popiersie a~ po brzeg monety; w obwodzie pedowym napis: CAllOLUS. GUSTAVUS. SVECJAE. REX.S. O. Tarcza ozflo!:Hla Elblągska, trzymana przez anioła; w ob,vofhie perłowym napis: MONETA. NOVA. A.(rgentea) CIVITATIS. ELBINGENSIS. 1.6.5.0. – W śreflnicy cal l. linii 11. -;- Talar elblągski.§. 522.S. G. Popiersie ukoronowane, napis wokoło: CAHOLUS. GUSTA VUS.X. D: G. REX.S. O. Tarcza herbowa miasta Elbląga, trzymana przez anioła, wokoło której jest napis: MONETA. NOVA. CIVITATIS. ELBINGENSIS. 1658. Talar elblągski~ poflług opisu: V ollsHindiges Thaler-Cabinet,) mrt: 743, i Erlcutcrt. Preussen, T. II. kart. 734.§. 523.S. G. UkorOlHHvana cyfra C. otacza, jąca snopek, to jest herb Wazów, w obwoflzic napis: CHIUSTINA. D. G. R.(egina) S.(veciae).S. O. Ozflobna tarcza herbowa Rygi; w obwoozie napis: SOLIDUS.CIVI.(tatis) RIG.(ensis) 49. – W śreflnicy linii 7 ~. – Szeląg rygski 1649 r. bity przez Krystynę królowę sz,veozką.

§. 831. T a b. 64. Nr. 807.S. G. Popiersie ukoronowane, w zbroi, włosy rlługie rospuszczone; w obworlzie napis przerlzielony: CAROLUSGUSTA VUS O. G. REX.S. O. Ozrlobny herb miasta Elbląga, przy którym 11 sporlu są rozrlzielon e litery myncarskie M. H., a w obworlzic napis rozrlzielony: MONET A A. (urea) CIVITAT. ELBINGEN. 58. – Dukat elbl,!gski z r. 1658. Karola Gustawa, króla szwerlzkiego, bity w czasie zajęcia tegoż miasta przez Sz,verlów.§. 838. T a b. 64. Nr. 808.S. G. Popiersie, jak na poprzerlzającym, lecz większe, a w obwodzie napis: CAROLUS GUSTA VUS SVEC. REX.S. O. Tarcza hCl’bowa Elbląga ozrlobna, pod nią litery myncarza M.H., a w górze anioł przerlzielający liczbę wartości 18. w obworlzie napis:MON. ARGENT. CIVIT. ELBINGE. 1657. – Ort elblągski, czyli ośmnastogroszówka.§. 839. T a b. 64. Nr. 809.S. G. Jak w §. 837.S. O. Tarcza duża, ozdobna, herbowa Elbląga, lecz bez anioła, a nad nią Iit:zba wartości VI.; w obworlzie napis: GROS. AR. SEXDUP. CIVIT. ELBING. 58. – Sześciogroszówka elblągska z r. 1658.§. 840. Tab. 64. Nr. 810.S. G. Cyfra królewslm ukoronowana, a w obworlzic napis: CAROJ.,US GUSTA. D. G. R. S.S. O. Na tarczy wykrawanej lew spinający się; W obwodzie napis:SOLIDUS LIVONIAE 54.- Szeląg inflalltski z r. 1654.

Operacja orłowska (Operacja Kutuzow)

II wojna światowa, front wschodni
Czas	12 lipca - 18 sierpnia 1943
Miejsce	okolice Orła
Terytorium	ZSRR
Przyczyna	Bitwa na Łuku Kurskim- ostatnia niemiecka próba odzyskania inicjatywy na froncie wschodnim
Wynik	Decydujące zwycięstwo ZSRR; skoordynowany odwrót Wehrmachtu
Strony konfliktu
III Rzesza  ZSRR
Dowódcy
Erich von Manstein Günther von Kluge Walther Model Hermann Hoth Hans Seidemann Robert Ritter von Greim Konstanty Rokossowski Gieorgij Żukow Nikołaj Watutin Markian Popow Iwan Koniew
Siły
27 dywizji piechoty, 8 dywizji pancernych i 2 zmotoryzowane. Liczyły one ok. 600 tys. żołnierzy, ponad 7000 dział i moździerzy, 560 czołgów i dział szturmowych (230-240 w pierwszej linii) oraz 1100 samolotów. 1 mln 286 tys. żołnierzy, ponad 21 tys. dział i moździerzy, 2400 czołgów i dział samobieżnych oraz ponad 300 samolotów.

(12 lipca – 18 sierpnia 1943) – (Operacja „Kutuzow”) – (Орловская наступательная операция)

Uderzenie na Orzeł to tzw. operacja „Kutuzow”.W operacji „Kutuzow” sowieci zaatakowali 2 Armię Pancerną i 9 Armię Modela. Od północy atakował Front Zachodni (Sokołowski) siłą 11 Armii Gwardii do której dołączyły następnie 50 Armia (ZSRR), 11 Armia (ZSRR) i 4 Armia Pancerna (ZSRR). Od południa po odparciu ataków Modela uderzył Front Centralny (Konstanty Rokossowski) – 13 Armia (ZSRR), 70 Armia (ZSRR) oraz później 65 Armia (ZSRR). Od wschodu atakował Front Briański (Popow) siłami 3 Armia (ZSRR) i 63 Armia (ZSRR) wprost na Orzeł, oraz 61 Armia (ZSRR) wspierającą Front Zachodni i 48 Armia (ZSRR) wspierającą Front Centralny. Front Briański następnie wsparła jeszcze 3 Armia Pancerna (ZSRR). Wszystko to wspomagały 1 Armia Lotnicza i 15 Armia Lotnicza.

Obrona niemiecka

Ponieważ niemiecka ofensywa najszybciej załamała się na północnym odcinku frontu, nadarzyła się okazja, którą trudno było zmarnować. Już 12 lipca Rosjanie rozpoczęli tutaj kontrofensywę. W operacji tej wzięło udział lewe skrzydło Frontu Zachodniego, Front Centralny i Front Briański. Celem było przełamanie mającego od 5 do 7 km głębokości pasa obrony GA „Środek”. Składał się on z licznych punktów oporu połączonych okopami, ubezpieczonych rozbudowanymi zaporami inżynieryjnymi i polami minowymi. Część punktów oporu stanowiły solidne umocnienia wyposażone w kopuły pancerne. Także wszystkie obszary zabudowane były przygotowane do długotrwałej obrony. Część umocnień jednak nie dokończono lub nie zdążono ich obsadzić, Niemcy nie wierzyli w możliwości natychmiastowego ataku

Siły przeciwników

ZSRR

Do przeprowadzenia operacji Sztab Generalny wyznaczył cztery grupy uderzeniowe. Na północnym zachodzie w miejscu połączenia rzek Żyzdra i Riessieta miały działać

• 50 Armia (ZSRR)
• 11 Armia Gwardii

w północnej części występu, w rejonie miasta Bołchow

• 61 Armia (ZSRR)
• 4 Armia Pancerna (ZSRR)

we wschodniej części występu, na wschód od Orła

• 3 Armia (ZSRR)
• 63 Armia
• 3 Armia Pancerna Gwardii

w południowej części, w rejonie stanicy Ponyry

• 13 Armia (ZSRR)
• 48 Armia (ZSRR)
• 70 Armia
• 2 Armia Pancerna (ZSRR)

Łącznie w kontrofensywie miało wziąć udział 1 mln 286 tys. żołnierzy, ponad 21 tys. dział i moździerzy, 2400 czołgów i dział samobieżnych oraz ponad 300 samolotów.

Niemcy

• 2 APanc.
• Korpus Armijny XXXV
• LIII Korpus Armijny
• LV Korpus Armijny

Łącznie 27 dywizji piechoty, 8 dywizji pancernych i 2 zmotoryzowane. Liczyły one ok. 600 tys. żołnierzy, ponad 7000 dział i moździerzy, 560 czołgów i dział szturmowych (230-240 w pierwszej linii) oraz 1100 samolotów.

Rozmieszczenie oddziałów niemieckich było nierównomierne. W pasie działania 13. Armia Frontu Centralnego znajdowały się trzy dywizje pancerne, a w pasie działania 48. i 70. Armii czołgów w ogóle nie użyto. Ponadto wiele oddziałów pancernych i artylerii przeciwpancernej nie było przygotowanych do działań. Na głównych kierunkach Armia Czerwona zapewniła sobie sześciokrotną przewagę w ludziach, podobną w artylerii i prawie trzykrotną w czołgach

Działania

• Najpierw od 11 lipca (rozpoznanie bojem) zaatakowano 2 Armię Pancerną przez 11 Armia Gwardii, 61 Armia, 3 Armia, 63 Armia.
• 12 lipca o godz. 5:10 radziecka artyleria i lotnictwo bombowe przeprowadziły przygotowanie do szturmu, który rozpoczął się o 5:40 z północy i północnego wschodu. Do godz. 10:00 główna linia obrony została złamana w trzech miejscach i do akcji wprowadzono czołgi 4. APanc. Jednak do 16:00 Niemcy zdołali podciągnąć rezerwy i zahamować atak. Do wieczora na północnym zachodzie Rosjanie posunęli się o 10–12 km, na północy o 7,5 km, a na wschodnim kierunku praktycznie nie uzyskali zdobyczy terytorialnych. Natomiast następnego dnia udało się odnieść wiele sukcesów na kierunku północno-zachodnim. W wyniku brawurowego manewru zajęto wsie Starica i Uljanowi, niszcząc znajdujące się tam oddziały. Straty rosyjskie były zadziwiająco małe i ograniczyły się do 10 poległych. Droga na południe i południowy wschód została otwarta. Dwie dywizje piechoty zniszczono, a 5. DPanc. poniosła duże straty. Front został przerwany na szerokości 23 km i głębokości 25 km.
• 14 lipca Niemcy, umiejętnie manewrując rezerwami, zdołali powstrzymać atak.Szybko dokonała wyłomu w ugrupowaniu 2 APanc., jednakże uwidoczniła się również niepokojąca sytuacja, w której skrzydła Frontu Zachodniego wyraźnie odstawały od jednostki gen. Bagramiana. Radzieckie oddziały wychodziły na rubież Bołchowa.
• W dniach 14–15 lipca nadziały się jednak na mocne kontruderzenia niemieckie, które skutecznie wyhamowały ofensywę przeciwnika. Niemcy zatrzymali 61 Armię, *Wsparcie 50 Armii okazało się niewypałem. Gen. Sokołowski zaczął zatem wprowadzać jednostki drugiego rzutu Frontu Zachodniego, co pozwoliło 18 lipca na odzyskanie inicjatywy.Schmidt (dow. 2 Armii Panc.) wykonał przeciwuderzenie siłą 5 Dywizja Pancerna (III Rzesza) i 8 Dywizja Pancerna (III Rzesza), a z 9 Armii do odwodu wycofano 12, 18, 20 D Panc. i 36 D zmot., którymi łatano dziury w obronie. Po wycofaniu tych dywizji natarcie 9 Armii Modela na „łuk kurski” całkowicie zamarło. Później do odpierajacych ataki sowietów wojsk dołączyła jeszcze 2 Dywizja Pancerna (III Rzesza).

2 Armia Pancerna ciagle jednak się wycofywała co 14 lipca doprowadziło do zwolnienia gen Schmidta. Dowodzenie 9 i 2 Panc. objął Model, który kontratakował dywizjami pancernymi z głównym nasileniem w dniach 17 lipca-22 lipca. W tym czasie od 15 lipca powoli ruszył naprzód Front Centralny spychając 9 Armię.

• 21 lipca Niemcy po raz kolejny zaatakowali z furią.
• Dopiero 26 lipca ich kontruderzenia zostały przez wojska Armii Czerwonej odparte. Wiązało się to również z pozytywnym rozwojem działań zainicjowanych przez Front Briański i Front Centralny.

Po 25 lipca wraz z zaangażowaniem w walki sowieckich odwodów (armie pancerne) pojawiła się groźba okrążenia Niemców pod Orłem. Nie dały rezultatu przeciwnatarcia sprowadzonych z 4 Armii Pancernej dywizji pancernych (4, 9 oraz Grossdeutschland).

• W tej sytuacji Hitler w porozumieniu z von Kluge (dow. Grupa Armii Środek) zdecydowali się na opuszczenie „łuku orłowskiego” 26/27 lipca.
• Model na tej podstawie opracował plan wycofania wojsk do 17 sierpnia.
• Samą operacje rozpoczęto 5 sierpnia (upadek Orła) a zakończono 15 sierpnia (upadek Karaczewa).

Kleszczowe ataki pozwalały Armii Czerwonej na stopniowe przesuwanie linii frontu w kierunku Bołchowa.

• 29 lipca miasto zostało wyzwolone siłami Frontu Zachodniego. W tym samym czasie trwała też operacja na kierunku orłowskim. 25 lipca ścigające Niemców wojska radzieckie przekroczyły Okę, wychodząc na rubież orłowską.
• 4 sierpnia zainicjowano walki o miasto, które zakończono po jednym dniu ciężkich zmagań. Siły 3 Armii z Frontu Briańskiego wyzwoliły Orzeł, kończąc tym samym operację „Kutuzow”.

Wynik operacji

W wyniku operacji sowieci posuneli się 150 km na zachód i rozbili 15 dywizji niemieckich.Stosunek sił wynosił w żołnierzach 2:1, w działach 3,1:1, w czołgach i działach panc. 2,3:1, w samolotach 2,7:1.

Literatura

• Путеводитель в двух томах, том I, red. Л.В.Двойных, Т.Ф.Каряева, М.В.Стеганцев, 1991
• Военная история Государства Российского, Великая Отечественная Действующая армия 1941-1945 гг., red. В. А. Золотарева,
• Bolszaja Sowietskaja Encykłopedija Moskwa 1978,
• Encyklopedia II wojny światowej MON 1975
• Mała Encyklopedia Wojskowa MON 1971.

Kategoria:Operacje (wojsko)Kategoria:Wydarzenia 1944Kategoria:Operacje Armii Czerwonej w czasie II wojny światowej

(19 lipca – 23 sierpnia 1943 roku) Operacja Rumiancew (Белгородско-Харковска операция)

Operacja biełogorodzko - charkowska - (Operacja Rumiancew)

II wojna światowa, front wschodni
Operacja białogorodzko - charkowska
Czas	19 lipca – 23 sierpnia 1943 rok
Miejsce	okolice miast Biełgorod i Charków
Terytorium	ZSRR
Przyczyna	Bitwa na Łuku Kurskim- ostatnia niemiecka próba odzyskania inicjatywy na froncie wschodnim
Wynik	Decydujące zwycięstwo ZSRR; skoordynowany odwrót Wehrmachtu
Strony konfliktu
III Rzesza  ZSRR
Dowódcy
Erich von Manstein Nikołaj Watutin Iwan Koniew
Siły
200 000 żołnierzy, 3000 dział i moździerzy, 600 czołgów i dział samobieżnych oraz 1000 samolotów.

Sytuacja

17 lipca 1943 roku feldmarszałek Manstein zrezygnował z wprowadzenia w życie, na wyraźny rozkaz Hitlera, planu operacji „Roland”, która miała być jeszcze jedną próbą natarcia w kierunku Obojany. Hitler żądał natychmiastowego wycofania II Korpusu Pancernego SS w rejon Biełgorodu w celu przetransportowania go do Włoch.

Tego dnia, chcąc uniknąć sytuacji w jakiej znalazły się wojska 9 Armii i 2 Armii Pancernej, feldmarszałek wycofał wojska 4 Armii Pancernej i Grupa Armijna Kempf na pozycje zajmowane przed 4 lipca.

Dzięki ustaleniom zwiadu lotniczego dowództwo wojsk sowieckich otrzymało informacje o ruchach wojsk niemieckich. Analiza zdjęć lotniczych wykazała, że jednostki niemieckie rozpoczęły odwrót. Dlatego też, 18 lipca 1943 roku, generał Watutin rozkazał podległym mu armiom przejść do natarcia w dniu następnym. W tym celu lewe skrzydło Frontu Woroneskiego zostało wzmocnione przez wprowadzenie do bitwy, liczącego pięć armii, Frontu Stepowego generała Iwan Koniew.

Przed natarciem

19 lipca 1943 roku wojska sowieckie uderzyły. Atakujące Fronty Woroneski i Stepowy miały ogółem 656 000 żołnierzy, 12 000 dział i moździerzy, 2400 czołgów i dział samobieżnych oraz 1300 samolotów. Niemieckie 4. Armia Pancerna i Grupa Armijna „Kempf” przeciwstawiły im siły liczące 200 000 żołnierzy, 3000 dział i moździerzy, 600 czołgów i dział samobieżnych oraz 1000 samolotów. Dysponując tak zdecydowaną przewagą (w piechocie i czołgach 4:1) wojska obydwu Frontów złamały opór wojsk niemieckich i już 23 lipca osiągnęły rubieże sprzed 5 lipca. Wtedy nastąpiła sześciodniowa przerwa, którą dowództwo sowieckie wykorzystało do podciągnięcia reszty swoich sił i przygotowania decydującego uderzenia.

Natarcie

Natarcie rozpoczęło się 3 sierpnia 1943 roku (operacja „Wódz Rumiancew”). Jego głównym celem było rozbicie niemieckiej 4 Armii Pancernej i Grupy „Kempf” (przemianowanej na 8 Armię) oraz wyzwolenie Biełgorodu i Charkowa.

Rosjanie zrezygnowali z głębokiego obejścia głównych sił niemieckich i zaatakowali czołowo. Przeprowadzony w ten sposób atak przysporzył im wielu strat, ale udało im się przerwać obronę niemiecką w rejonie Tomarówki i Borysowki. Gdy 5 sierpnia oddziały sowieckie wkroczyły do Biełgorodu – pierwszy etap operacji został zakończony. Jednostki niemieckie cofały się na całej linii frontu ponosząc coraz większe straty (m.in. została rozbita 19. Dywizja Pancerna, a jej dowódca generał Schmidt poległ).

Kontratak niemiecki

18 sierpnia 1943 roku Niemcy przeprowadzili bardzo silne kontruderzenie pod Achtyrką i Bogoduchowem. Dywizja Grenadierów Pancernych Grossdeutschland uderzyła na 166 Dywizję Strzelecką generała Bronisława Półturzyckiego. Celem natarcia było powstrzymanie wojsk sowieckich zbliżających się do Charkowa. Wsparci przez lotnictwo i broń pancerną grenadierzy próbowali zmusić oddziały sowieckie do odwrotu. Walki były niezwykle zacięte i trwały do 21 sierpnia. Jednak na skrzydłach atakującej dywizji niemieckiej inne jednostki Wehrmachtu zaczęły się cofać. Groziło to odcięciem głównego trzonu wojsk niemieckich. Dlatego też, 23 sierpnia 1943 roku, w związku z groźbą okrążenia Charkowa, dowództwo niemieckie wydało rozkaz opuszczenia miasta. Główny cel operacji biełgorodzko-charkowskiej znalazł się w rękach Rosjan. Zdobycie tego ważnego ośrodka przemysłowego zakończyło drugi etap bitwy na Łuku Kurskim.

Biografia

• Antonow A, Artamanow B., Czołg, Warszawa 1957
• Brooks S., Armoured Warfare. The Development and Role of Armoured Fighting Vehicles, London 1981
• Chamberlain Ch., Ellis Ch., Pictorial History of Tanks of World 1915-1945, London 1972
• Guderian H., Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1993
• Healy M., Kursk 1943. The Tide Turns in The East, London 1993
• Królikiewicz T., Samolot szturmowy 11-2, Warszawa 1971
• Ledwoch J., Czolgi niemieckie 1933-1945, Warszawa 1994
• Macksey K., J., Tanks – a History of the Armoured Fighting Vehicle, London 1970
• Magnuski J., Wozy bojowe 1914-1960, Warszawa 1967
• Magnuski J., Rycerze pancerni XX wieku, Warszawa 1967
• Mala Encyklopedia Wojskowa pod red. Bordzilowskiego, Warszawa 1967, t. 1-3.
• Piekałkiewicz J, Operation „Citadel”, Costello 1987
• Rotmistrow R, Czołgi wczoraj i dziś, Warszawa 1974
• Белгородско-Харьковская наступательная операция 1943 года
• Статистические данные
• Курская дуга – Белгородско-Харьковская наступательная операция
• Битка при Курск. Контранастъпление на съветските войски през юли – август 1943 г. (60 лет великой победе, 13.5.2008)

Kategoria:Operacje (wojsko)Kategoria:Wydarzenia 1944Kategoria:Operacje Armii Czerwonej w czasie II wojny światowej

bg:Белгородско-Харковска операцияde:Belgorod-Charkower Operationen:Operation Polkovodets Rumyantseves:Cuarta batalla de Járkovfr:Opération Polkovodets Roumiantsevit:Quarta battaglia di Char'kovro:Operațiunea Polkovodeț Rumianțevru:Белгородско-Харьковская операцияtr:Rumyantsev Harekâtıvi:Chiến dịch phản công Belgorod-Kharkovzh:奧澤洛夫·魯緬採夫行動

xx Korpus Zmechanizowany – wyższy związek taktyczny wojsk zmechanizowanych Armii Czerwinej.

Obrona Tallinna (1941) – (Таллинская оборона (1941))

Obrona Tallinna 1941

II wojna światowa, front wschodni
Czas	7 sierpnia – 28 sierpnia 1941
Miejsce	Estonia Tallinn Zatoka Fińska
Terytorium	Europa Estonia
Przyczyna	Operacja Barbarossa
Wynik	zwycięstwo Niemców
Strony konfliktu
III Rzesza  ZSRR
Dowódcy
Władimir Tribuc
Siły
4 dywizje piechoty 160 okrętów 28 000 ludzi 66 000 t materiałów
Straty
nieznane 6000 – 16 000 zabitych 65 statków zatopionych

Tallinn – miasto i port o bogatej historii, stolica Estońskiej SRR – był ważnym ośrodkiem politycznym, administracyjnym i gospodarczym. Od 1940 r. stanowił główną bazę radzieckiej Floty Bałtyckiej. Położenie Tallinna przy wejściu do Zatoki Fińskiej czynilo z niego warownię, zamykającą dostęp do zatoki, a tym samym dostęp drogą morską do oddalonego o około 340 km na wschód Leningradu. Tallinn był jednocześnie centralnym, a po zajęciu przez wojska niemieckie Lipawy i Rygi jedynym punktem zaopatrywania radzieckich wojsk; okrętów w Estonii, na Wyspach Moonsundzkich, a także na półwyspie Hanko.

Z olbrzymiego znaczenia militarnego Tallinna zdawały sobie sprawę obie walczące strony. „Tallinna trzeba bronić wszystkimi siłami” – zadecydował w połowie lipca 1941 r. J. Stalin, a decyzja ta odzwierciedlała poglądy Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa i powołanego do życia 10 lipca Naczelnego Dowództwa Kierunku Północno-Zachodniego na czele z marsz. K. Woroszyłowem.

Niemcy zaś bezpośrednio po zdobyciu Rygi siłami 18 Armia (III Rzesza) uderzyli na północ, by opanować Estonię wraz z Tallinnem, a tym samym pozbawić Flotę Bałtycką baz na wybrzeżu bałtyckim i w ostatecznym wyniku zniszczyć ją lub zmusić do kapitulacji.

Erna I

20 lipca 1941 r. grupa 37 lub 38 Estończyków (pod kryptonimem Erna I) pod dowództwem płk. Henna-Antsa Kurga została kutrami rybackimi przerzucona do wybrzeży Estonii. Ze względu na aktywność sowieckich okrętów wojskowych tylko części kutrów udało się desantować koło miejscowości Salmiste. Pozostałe powróciły do Finlandii. 28 lipca Niemcy zrzucili na terytorium Estonii kolejną grupę 17 Estończyków, głównie operatorów radiowych, dowodzoną przez niemieckiego oficera por. Reinhardta. Byli to ci Estończycy, którym nie udało się desantować wraz z pierwszą grupą. Wszyscy Estończycy działali do 6 sierpnia(2 tygodnie) na obszarze na północ od Weissenstein. Oprócz działalności dywersyjnej zorganizowali także kilkusetosobowy oddział partyzancki, złożony z tzw. leśnych braci i nieuzbrojonych cywilów, który prowadził mały sabotaż oraz wywoływał panikę i dezercje z oddziałów sowieckich na zapleczu frontu. Estończycy przez cały czas utrzymywali łączność radiową z nacierającą na tym kierunku niemiecką 18. Armią. 6 sierpnia dołączyli koło Tallinna do niemieckiego 311 pułku piechoty. Po zajęciu Tallinna i przyłączeniu się kolejnych ochotników estońskich sformowano z nich oddział w sile batalionu (w składzie trzech kompanii) dołączony do niemieckiej 217 Dywizji Piechoty.

Przygotowania do obrony

Bezpośrednie przygotowania do obrony rozpoczęto w pierwszych dniach lipca od budowy umocnień polowych na dalekich przedpolach w odległości około 40 km od Tallinna, ale do tworzenia umocnień wokół miasta przystąpiono dopiero w połowie lipca, kiedy wojska 18 Armia (III Rzesza) znajdowały się w odległości 100–120 km od głównej bazy. Wówczas do prac obronnych zaangażowano część załóg okrętowych i baterii, pododdziały obrony wybrzeża, znaczną część miejskich środków transportowych, przedsiębiorstwa budowlane i różnego rodzaju instytucje. Do prac obronnych przystąpiło również ochotniczo około 25 tys. mieszkańców Tallinna, a ponadto robotnicy estońscy sformowali pułk strzelców, który zasilił garnizon talliński.

Organizacja obrony

W ciągu trzech tygodni w rejonie Tallinna, na bliskich podejściach do miasta, wybudowano trzy pasy obrony.

• Pierwszy, główny pas przebiegał w odległości 9–12 km od miasta. Składał się on z 7 punktów oporu, zamykających wszystkie drogi i linie kolejowe prowadzące do miasta. W punktach oporu rozmieszczono artylerię i broń maszynową, pobudowano schrony bojowe, rowy strzeleckie i przeciwczołgowe, betonowe zapory przeciw czołgom, a na przedpolach wystawiono pola minowe. Przed tym pasem obrony stworzono pozycję osłonową, składającą się z różnego rodzaju przeszkód i rowów.
• Drugi pas, tzw. bezpośredniej obrony, otaczał przedmieścia Tallinna,
• Trzeci, złożony głównie z ulicznych barykad, przebiegał wewnątrz miasta, w pobliżu portu tallińskiego.

9 sierpnia, kiedy wojska niemieckie podchodziły pod Tallinn, prace nad budową umocnień we wszystkich trzech pasach obrony dobiegały końca.

Garnizon

Organizowano również nowe oddziały w celu wzmocnienia 10 Korpus Strzelecki, 8 Armia (ZSRR), który 9 sierpnia liczył zaledwie 10 898 ludzi. Z załóg okrętowych, jednostek nadbrzeżnych, sztabowych i innych utworzono do 20 sierpnia 14 różnych oddziałów piechoty morskiej, liczących około 16 tys. marynarzy, którzy ochotniczo zgłosili się do walk na lądzie.

Dowództwo bazy

Do szczególnie ważnych przedsięwzięć o charakterze czysto wojskowym należało zapewnienie obronie sprawnego dowodzenia. Problem ten nie był wcale łatwy, gdyż dowództwo radzieckie nie miało w tym zakresie większych doświadczeń, a obrona głównej bazy przekształcała się w dużą operację lądowo-morską, w której miały uczestniczyć wszystkie rodzaje sił.

Dowódcą głównej bazy morskiej był z racji swej funkcji dowódcy Floty Bałtyckiej wiceadm. W. Tribuc, podlegający pod względem operacyjnym naczelnemu dowódcy Kierunku pólnocno-zachodniemu: marsz. Woroszyłowowi. Wiceadm. Tribucowi podlegały wszystkie siły morskie, a tymczasem w obronie bazy główną miały odegrać siły lądowe.

17 sierpnia kierowanie obroną bazy powierzono wiceadm. Tribucowi i podporządkowano mu 10 korpus 8 Armia (ZSRR). Dowódca korpusu gen. mjr. N. Nikołajew został zastępcą dowódcy floty do spraw obrony lądowej. Podlegał mu bezpośrednio dowódca lądowej obrony bazy, którym mianowano gen. mjr. G. Zaszychina, sprawującego jednocześnie funkcję dowódcy artylerii przeciwlotniczej floty. Gen. Zaszychinowi jednocześnie porządkowano wszystkie jednostki nadbrzeżne, artylerię przeciwlotniczą, nadbrzeżną i okrętową, włączone do systemu obrony bazy od strony lądu.

W ramach przygotowań wiele czasu poświęcono na wypracowanie możliwie najlepszego systemu użycia artylerii okrętowej i nadbrzeżnej w lądowej obronie bazy. Rozwiązaniem tych spraw zajął się flagowy. oficer artylerii floty kmdr N. Feldman, zastępca dowódcy lądowej obrony bazy do spraw artylerii morskiej, wraz z dwoma swymi zastępcami:: płk. N. Skorodunowem (do spraw artylerii nadbrzeżnej) i płk. M. Siwodiewowem (do spraw artylerii przeciwlotniczej).

Pod ich kierwnictwem opracowany został specjalny plan użycia artylerii okrętowej, nadbrzeżnej i przeciwlotniczej. W planie ustalono m.in. kolejność otwierania ognia przez działa różnych kalibrów, umowne sygnały do rozpoczynania ostrzału, sposoby kierowania ogniem itp: Dla okrętów wybrano i oznakowano dziewięć pozycji ogniowych i określono wszystkie niezbędne elementy, do ostrzeliwania z nich wybranych celów. Na pozycjach ogniowych wyznaczono miejsca poszczególnym okrętom, jednocześnie przydzielono każdemu z nich odpowiednią tabelę ogniową, określającą sektor ostrzału, numerację celów, sygnały zawezwania i inne elementy niezbędne do prowadzenia ognia. Tabele te zapewniały możliwość zmiany okrętów na pozycjach ogniowych. Okręt opuszczający pozycję w celu wyjścia na morze bądż wykonania innych zadań w rejonie bazy przekazywał tabelę ogniową na stanowisko dowodzenia, a tam kmdr Feldman przydzielał ją którejś z baterii artylerii nadbrzeżnej lub flagowemu artylerzyście zespołu sil lekkich w celu wyznaczenia do prowadzenia ognia innego okrętu. Dla zapewnienia należytej skuteczności ognia artylerii okrętowej i nadbrzeżnej zorganizowano 12 punktów obserwacyjno-korygujących, w tym 5 ruchomych, rozmieszczonych w ugrupowaniach bojowych wojsk lądowych. Ponadto do prowadzenia rozpoznania na korzyść artylerii oraz korygowania jej ognia wydzielono wodnosamoloty typu „MBR-2” i kilka myśliwców.

W toku przygotowań do obrony opracowano także system zadymiania obiektów lądowych, portu, baterii nadbrzeżnych i okrętów na pozycjach bojowych, plan zaminowania portu i redy oraz plan zniszczeń obiektów wojskowych w wypadku konieczności opuszczenia bazy. Jednym zdaniem – wykonano dziesiątki różnorodnych przedsięwzięć obronnych, w których uwzględniono już doświadczenia uzyskane podczas obrony Lipawy.

Rola Floty w obronie bazy

Siły floty, wydzielone do obrony Tallinna, były dość duże, stanowiły je bowiem okręty przebywające w bazie oraz sprowadzone z rejonu Wysp Moonsundzkich. Największą jednostką był krążownik „Kirow” z 9 działami kal. 180 mm i 8 działami kal. 100 mm. Silnymi okrętami były także dwa lidery „Leningrad” i „Mińsk”, mające jako artylerię główną po 5 dział kal. 130 mm. W obronie uczestniczyło ponadto 9 niszczycieli, 3 kanonierki i wiele mniejszych jednostek. Łącznie okręty wyznaczone do artyleryjskiego wsparcia wojsk lądowych miały 70 dział dużego i średniego kalibru, w tym 9 dział kal. 180 mm, 30 dział kal. 130 mm i 31 dział kal. 100 mm.

Artyleria nabrzeżna

Artylerię nadbrzeżną stanowiły 2 dywizjony oraz 2 samodzielne baterie – razem 9 baterii, które były rozmieszczone na wybrzeżu oraz na dwóch wyspach w Zatoce Tallińskiej. Łącznie w tych 9 bateriach było 36 dział, w tym: 4 kal. 305 mm, 12 kal. 152 mm i 20 kal. 100 mm.

Ponadto w obronie uczestniczyła sformowany doraźnie (Pociąg pancerny) – morska bateria artylerii kolejowej, złożona z 3 dział kal. 130 mm na platformach kolejowych, a także dwa pociągi pancerne kolei wąskotorowej, mające łącznie 7 dział kal. 37–100 mm.

Artylerię przeciwlotniczą stanowiły trzy pułki, składające się z 26 baterii, mających łącznie 120 dział przeciwlotniczych średniego i małego kalibru, od 37 do 76 mm.

Łącznie artyleria okrętowa, nadbrzeżna i przeciwlotnicza bazy tallińskiej dysponowała ponad 200 działami kal. 76–305 mm i, 74 działami kal. 37–45 mm. Artylerię lądową 10 korpusu stanowiły 64 działa kal. 37–152 mm.

Udział w obronie lotnictwa

Biorące udział w obronie Tallinna lotnictwo morskie liczyło 36 samolotów, w tym 10 bombowców, 18 myśliwców i 8 samolotów rozpoznawczych bliskiego zasięgu. Dla samolotów tych podczas przygotowań do obrony wybudowano dwa zapasowe pasy startowe na półwyspach Paljassa'ar i Viimsi.

Działania

7 sierpnia wojska niemieckie dotarły do wybrzeża Zatoki Fińskiej na odcinku od półwyspu Jumindy do miasta Kunda. Wszelkie lądowe połączenia Tallinna z resztą kraju wstały przerwane. Miasto i jego okolica stały się jednym wielkim obozem warownym, mogącym liczyć tylko na pomoc drogą morską. Powstały w rejonie Tallinna 10 Korpus Strzelecki dwukrotnie przechodził do kontrataków, aby uzyskać połączenie z powstałymi silami 8 Armia (ZSRR).

W dniach 9 sierpnia – 11 sierpnia udało mu się odepchnąć Niemców na odległość 12–22 km na wschód wzdłuż szosy do Narwy, lecz 12 sierpnia front stanął, a ponawiane kontrataki nie dawały rezultatów.14 sierpnia 10 Korpus przeszedł do obrony. Linia frontu wokół Tallinna wynosiła wówczas około 180 km.

W następnych dniach Niemcy koncentrowali pod Tallinnem wojska i szykowali się do generalnego natarcia. Wojska 10 Korpusu radzieckiego umacniały linie obronne, ale szczupłe ich siły nie miały chwili wytchnienia, bez przerwy bowiem musiały walką powstrzymywać oddziały nieprzyjaciela.

Pod wieczór 19 sierpnia wojska niemieckie rozpoczęły przygotowanie artyleryjskie, a rankiem następnego dnia przystąpiły do generalnego natarcia. Zacięte walki rozgorzały na całym froncie, ale największe nasilenie przybrały na odcinku wschodnim, gdzie niemiecka 254 Dywizja Piechoty (III Rzesza) wykonywała główne uderzenie. 22 sierpnia oddziały niemieckie dotarły do głównego pasa obrony.

Natężenie walk jeszcze bardziej wzrosło, szczególnie w rejonach umocnionych punktów oporu. Niemcy wprowadzili do działań wszystkie czołgi, całą artylerię wsparcia i lotnictwo, a po stronie radzieckiej do działań włączyły się baterie artylerii przeciwlotniczej, okrętowej i nadbrzeżnej. Artyleria przeciwlotnicza bezpośrednio wspierała walczące oddziały – odpierała ataki czołgów bądź ogniem zaporowym powstrzymywała nacierające oddziały piechoty.

Z okrętów pierwszy otworzył ogień krążownik „Kirow”. Razem z nim do walki przystąpiła 334 bateria artylerii nadbrzeżnej kal. 305 mm pod dowództwem por. Bondariewa i w ciągu kilku minut zniszczyła dalekosiężną baterię niemiecką na wschodnim odcinku frontu.

Dzięki silnemu wsparciu artylerii obrońcy mogli skutecznie odeprzeć kolejne ataki nieprzyjaciela. Siły ich jednak stopniowo wyczerpywały się. Jednostki 10 Korpusu w okresie od 20 sierpnia do 23 sierpnia straciły około 3000 żołnierzy. Straty w oddziałach marynarskich i estońskim pułku strzelców również były duże. W celu konsolidacji wszystkich sił, usprawnienia dowodzenia i zapewnienia jeszcze skuteczniejszego wsparcia ogniowego cały front wokół Tallinna, ciągnący się pod wieczór 23 sierpnia już tylko na długości 55 km, podzielono na trzy sektory: zachodni, południowy i wschodni.

24 sierpnia oddziały radzieckie stawiały opór jeszcze na pozycjach głównego pasa obrony. Jednak pod wieczór musiały wycofać się na drugi pas obrony. Linia frontu znów została znacznie skrócona. Nie poprawiło to jednak sytuacji obrońców, gdyż ich sił, uszczuplonych pięciodniowymi walkami, ledwie wystarczyło do obsadzenia pierwszych pozycji. Niemcy zaś uzyskali możliwość ostrzału nie tylko linii frontu, ale także miasta, portu, lotnisk i okrętów na redzie.

Dowództwo hitlerowskie, które planowało opanować Tallinn już 24 sierpnia, w dniach 24 sierpnia – 25 sierpnia sprowadziło pod miasto ciężką artylerię oraz moździerze i przystąpiło do ostrzeliwania okrętów, baterii nadbrzeżnych i lotnisk Laksberg i Julemiste. Lotniska trzeba więc było opuścić. Samoloty bombowe odleciały do Leningradu, a myśliwce przebazowano na zapasowe lotniska na półwyspach Paljassaar i Viimsi. Warunki postoju okrętów również się pogorszyły. Na pozycjach ogniowych pozostawały tylko te jednostki, które aktualnie ostrzeliwały wojska niemieckie. Pozostałe okręty w celu uniknięcia skutków ostrzału niemieckich baterii i ataków samolotów znajdowały się w ruchu na pozycjach manewrowych, czekając na przydzielenie im zadań ogniowych.

W dniach 25 sierpnia – 26 sierpnia zacięte walki trwały we wszystkich sektorach. Dowództwo niemieckie po przegrupowaniu sił wprowadziło do walki na pierwszą linię pułki drugich rzutów i przy wsparciu czołgów i artylerii rozpoczęło kolejne szturmy na umocnione punkty oporu. Jednocześnie Niemcy zwiększyli, intensywność ataków lotniczych; dążyli przede wszystkim do zniszczenia krążownika „Kirow”, niszczycieli i baterii nadbrzeżnych. Podczas każdego niemal nalotu dochodziło do walk powietrznych. Straty spowodowane przez samoloty były stosunkowo małe, gdyż od wybuchów bomb zatonął tylko transportowiec „Łunaczarskij”, a lider „Mińsk” i niszczyciel „Sławnyj” zostały uszkodzone. Niewielkie straty miały także baterie nadbrzeżne, choć lotnictwo niemieckie zrzuciło na nie dziesiątki bomb, a szczególnie zacięcie atakowało baterię kal. 305 mm na wyspie Aegna.

Wieczorem 26 sierpnia, wobec dotarcia wojsk niemieckich do przedmieść Tallinna, naczelne dowództwo radzieckie podjęło decyzję ewakuacji sił broniących głównej bazy do Kronsztadu i Leningradu. Było to zadanie niezwykle trudne, wymagało starannego przygotowania i wysokiej dyscypliny od wszystkich żołnierzy. Trzeba było opracować dokładny plan wycofania oddziałów, dyslokacji statków i okrętów, załadowania ludzi i uzbrojenia, kolejności wychodzenia jednostek na redę, niszczenia stałych obiektów itp. Realizacja wszystkich tych zamierzeń miała przebiegać pod ogniem artylerii i lotnictwa oraz naporem wojsk niemieckich, a w takich warunkach najmniejszy chaos mógł doprowadzić do straszliwej w skutkach paniki. W godzinach rannych 27 sierpnia wiceadm. Tribuc wydał rozkaz dotyczący przygotowania się poszczególnych jednostek do ewakuacji, a w południe tego dnia pierwsze oddziały zaczęły wycofywać się z linii frontu na nabrzeża portu handlowego i wojennego.

Tymczasem intensywność walk na przedmieściach Tallinna nie słabła.Od świtu 27 sierpnia artyleria niemiecka rozpoczęła huraganowy ostrzał portu handlowego i okrętów na redzie. Wzmogło działania także lotnictwo niemieckie. Od bomb i pocisków stanęły w ogniu magazyny portowe. Najgroźniej sytuacja wyglądała we wschodnim sektorze. Wojska niemieckie dzieliła tam od portu odległość 4–6 km. U siłowały one dotrzeć do portu i uniemożliwić wojskom radzieckim ewakuację. Brygada piechoty morskiej płk. Parafiło wspólnie z oddziałami żołnierzy i wysuniętymi na pierwszą linię bateriami artylerii przeciwlotniczej przez cały dzień odpierała atak za atakiem

Jako pierwsze opuściły Tallinn samoloty myśliwskie, bazujące na zapasowym lotnisku na półwyspie Viimsi. Przez cały dzień 27 sierpnia uczestniczyły jeszcze w walkach, lecz działania ich były już ograniczone z powodu ciągłego ostrzału lotniska przez artylerię niemiecką. Pod wieczór, około godz. 19.00, wykonały ostatnie ataki szturmowe na pozycje niemieckie, po czym odleciały do Leningrad u, niektóre zaś na półwysep Hanko i wyspę Sarema.

Pod wieczór 27 sierpnia na wszystkich odcinkach frontu wokół Tallinna wojska radzieckie przystąpiły do kontrataków, aby w ten sposób przynajmniej na krótko zmusić Niemców do przerwania natarcia i osłonić wycofywanie się sił głównych. Po kontratakach, około godz. 21.00, główne siły wojsk radzieckich zaczęły w ustalonej kolejności przechodzić do portu.W tym czasie, do godz. 5.00 następnego dnia, okręty i baterie artylerii nadbrzeżnej wzmogły ostrzał przednich pozycji wojsk niemieckich, by uniemożliwić im przystąpienie do szturmu większymi siłami. Zespół okrętów, wydzielony specjalnie do osłony ewakuacji, liczył 11 jednostek, w tej liczbie: krążownik „Kirow”, 2 lidery i 8 niszczycieli. Okręty zajęły pozycje ogniowe między wyspami Naissaar i Aegna. Wspólnie ze znajdującymi się na tych wyspach bateriami w ciągu 6–8 godzin wystrzeliły one 2120 pocisków średniego i dużego kalibru, od 100 do 305 mm. Ponieważ ostrzeliwały front o długości 7 km, na każdym kilometrze w ciągu godziny wybuchały przeciętnie 43 pociski. Przy takiej koncentracji ognia wojska niemieckie nie zdecydowały się na przystąpienie do szturmu. Jedynie artyleria i lotnictwo niemieckie bez przerwy ostrzeliwały i bombardowały port, topiąc w nim pływający dok, burząc magazyny portowe i uszkadzając kilka jednostek.

Przygotowanie do ewakuacji

Ładowanie głównych sił na transportowce rozpoczęto około godz. 23.00.Przebiegało ono na ogół sprawnie, bez paniki. Żołnierze zabierali ze sobą uzbrojenie, łącznie z moździerzami i lżejszymi armatami. Na nabrzeżach niszczono tylko sprzęt ciężki, którego podręcznymi środkami nie można było załadować na statki. Załadowane jednostki opuszczały nabrzeża i udawały się na miejsce formowania konwoju na redzie zewnętrznej, poza zasięgiem ognia artylerii niemieckiej. Tam były bezpieczne, gdyż wskutek pogarszania się pogody lotnictwo niemieckie zmuszone było przerwać naloty.

W czasie ładowania głównych sił na transportowce na poszczególnych odcinkach frontu aktywnie działały oddziały osłonowe. Dzięki silnemu wsparciu artylerii okrętowej i nadbrzeżnej mogły one powstrzymywać wojska niemieckie, a nawet kontratakami odpierać próbujące w niektórych miejscach przedrzeć się do miasta oddziały nieprzyjaciela.

Oddziały osłonowe przez całą noc broniły dostępu do portu. Do godz. 5.00 nad ranem 28 sierpnia od nabrzeży odeszło ponad 60 transportowców i jednostek pomocniczych wraz z 23 tys. żołnierzy i sprzętem bojowym o łącznym ciężarze 66 tys. ton.

O godz. 5.00 port opuścił okręt pomocniczy „Pikker”, wraz z oficerami dowództwa, członkami rady wojennej i dowódcą Floty Bałtyckiej wiceadm. Tribucem. W porcie został szef sztabu floty kontradm. J. Pantielejew, aby kierować ewakuacją oddziałów osłonowych. Trwała ona do godz. 7.00 W tym czasie specjalne grupy minerów niszczyły obiekty bazy i portu. Artylerzyści dwóch baterii artylerii nadbrzeżnej na półwyspie Viimsi po wystrzeleniu ostatnich pocisków niszczyli działa i z załadowanymi karabinami maszynowymi przeszli na transportowiec „Sziauliai”, który udał się na redę zewnętrzną.

O godz. 7.00, po zakończeniu ewakuacji wszystkich oddziałów osłonowych, port opuściła na kutrze grupa oficerów sztabu floty z kontradm. Pantielejewem, a wkrótce po nich – grupy minerów na czele z szefem tyłów floty gen. mjr. M. Moskalenką. Po wyjściu ostatniego okrętu grupa minerów kierowana przez flagowego oficera broni minowej kpt. P. Wolskiego zablokowała wejście do basenów portowych przez postawienie min i zatopienie specjalnie przygotowanych do tego celu jednostek. Dozorowce „Snieg”, „Buria”, „Cikłon” i kuter trałowy „Waindlo” postawiły w porcie 112 min różnych rodzajów, a w basenach portowych zatopione zostały pogłębiarki, wagony i lokomotywy kolejowe, dźwigi portowe oraz uszkodzone wcześniej jednostki, m.in. transportowiec „Gamma”, stawiacz min „Amur”, holownik „Mardus” i inne jednostki taboru portowego. Wybuchy na zatapianych w porcie jednostkach były ostatnim akordem bohaterskiej obrony Tallinna.

Ocena działań

Obrona Tallinna wywarła duży wpływ na ogólny przebieg wojny w obszarze nadbałtyckim i na Bałtyku, zwłaszcza na działania pod Leningradem, będącym celem strategicznego uderzenia niemieckiej Grupa Armii Północ. Główne siły tej grupy zostały osłabione z powodu wydzielenia trzech dywizji piechoty i jednej grupy bojowej do walk o Tallinn.Pod względem operacyjnym i taktycznym w obronie Tallinna na uwagę zasługuje uwzględnienie doświadczeń z obrony Lipawy, dzięki czemu zapewniono lepszą organizację dowodzenia i ściślejsze współdziałanie między poszczególnymi rodzajami sił zbrojnych.

Tallinn miał silną obronę od strony morza i dość dobrze przygotowaną obronę od strony lądu w postaci trzech pasów obrony. Opierając się na tych pasach i przy silnym wsparciu artylerii okrętowej i nadbrzeżnej stosunkowo nieduże siły radzieckich wojsk lądowych, piechoty morskiej i marynarzy przez 21 dni powstrzymywały nieustanny napór wojsk niemieckich na przedpolach i przedmieściach miasta.

Dowództwo niemieckie, przystępując do walk o Tallinn, przeceniło możliwości bojowe swych dywizji, nie doceniło natomiast męstwa, ofiarności i siły obrońców, zwłaszcza siły radzieckich okrętów i artylerii nadbrzeżnej. Niemcy, hołdując koncepcji oszczędzania swych sil morskich i zniszczenia floty radzieckiej przez zdobycie Leningradu, do walk o Tallinn nie używali ciężkich okrętów, choć zachodziła tego konieczność. Tymczasem radzieckie okręty i baterie artylerii nadbrzeżnej w obronie bazy odegrały olbrzymią rolę. W okresie szczytowych zmagań na przedpolach i przedmieściach Tallinna, od 22 do 28 sierpnia, radzieckie okręty 302 razy otwierały ogień na żądanie oddziałów lądowych, wystrzeliwując przeciętnie podczas każdego ostrzału 15-16 pocisków średniego i dużego kalibru. W tym samym czasie baterie nadbrzeżne wykonały ponad 400 strzelań. Łącznie okręty i baterie wystrzeliły 12 700 pocisków kał. 100–305 mm, przy czym ta lawina ognia i stali była kierowana przez punkty korygujące i spadała na najważniejsze cele.

W walkach o Tallinn wojska niemieckie wykazały duży upór w dążeniu do przełamania obrony radzieckiej, a dowództwo ich ponawiało ataki nie zważając na poniesione straty. Obrońcy z olbrzymim poświęceniem bronili miasta i portu.

Literatura i inne źródła

• http://www.rusnavy.ru/d03/217.htm
• WWII in the Baltic
• Encyklopedia II wojny światowej, praca zbiorowa, Warszawa 1975
• E. Kosiarz, Bitwy morskie, Gdańsk 1970
• E. Kosiarz, Druga wojna światowa na Bałtyku, Gdańsk 1988
• E. Kosiarz, Działania flot w drugiej wojnie światowej, Gdańsk 1989
• E. Kosiarz, Wojna na morzach i oceanach 1939-1945. Charakterystyka i kronika wydarzeń, Gdańsk 1988
• J. Lipiński, Druga wojna światowa na morzu, Gdańsk 1970
• J. Pertek, Na Bałtyku, w Arktyce i na Morzu Czarnym, Poznań 1989
• Bolszaja Sowietskaja Encykłopedija Moskwa 1978,
• Encyklopedia II wojny światowej MON 1975
• Mała Encyklopedia Wojskowa MON 1971.
• Таллин в огне, 2 изд., Тал, 1971
• Эстонский народ в Великой Отечественной войне, 1941–1945, 1964
• Ачкасов В., Операция по прорыву Краснознаменного Балтфлота из Таллина в Кронштадт, «ВИЖ», 1966, № 10
• Трибуц В. Ф., Балтийцы вступают в бой, Калининград, 1972
• Доценко В. Д., Мифы и легенды русской морской истории, СПБ, 1997

Kategoria:Operacje (wojsko)Kategoria:Wydarzenia 1941Kategoria:Operacje Armii Czerwonej w czasie II wojny światowej

ru:Таллинская оборона (1941)

Operacja korsuńsko – szewczenkowska – (Корсунь-Шевченковская операция)- 24 stycznia – 17 lutego 1944

Operacja korsuńsko – szewczenkowska

II wojna światowa, front wschodni
Wyzwolenie Prawobrzeżnej Ukrainy
Czas	24 stycznia – 17 lutego 1944
Miejsce	Korsuń Szewczenkowski i okolice
Terytorium	Ukraina
Przyczyna	ofensywa radziecka 1943 r.
Wynik	zwycięstwo radzieckie
Strony konfliktu
III Rzesza  ZSRR
Dowódcy
Erich von Manstein Hermann Hoth Nikołaj Watutin [[]]
Siły
1 760 tyś ludzi Dział i moździerzy – 16 800 Czołgów i dział pancernych – 2 200 Samolotów bojowych 1 460 2 230 tyś ludzi Dział i moździerzy – 28 654 Czołgów i dział pancernych – 2 015 Samolotów bojowych
Straty
Samolotów – 430 Czołgów 155 Dział szturmowych – 59 Dział – 376 Moździerzy – 269 Karabinów maszynowych – 900 Zdobycze wojsk 2 Frontu Ukraińskiego Samolotów – 41 Czołgów – 116 Dział szturmowych – 51 Transporterów opancerzonych – 85 Wozów pancernych – 32 Działa – 618 Moździerzy – 267 Karabinów maszynowych – 789 Samochodów – 10.000 Parowozów – 7 Wagonów i cystern – 415 Ciągników – 127 Wozów z wojennymi materiałami – 4050 koni – 6418 Masek przeciwgazowych – 39.200 Magazynów z amunicją i uzbrojeniem – 64 Jeńców żołnierzy i oficerów – 18.200 4 Armia Gwardii od 24 stycznia do 18 lutego: Wyeliminowała koło 28.000 żołnierzy (tylko w dniach 17–18 lutego wyeliminowano 19.330 żołnierzy) do niewoli wzięto koło 8.500 żołnierzy (tylko w dniach 17–18 lutego 5106 jeńców) Zdobyła też: dział – 331 samochodów – 2459 koni – 3842 wagonów – 170 nieznane

Działania jakie były przeprowadzone na początku 1944 w rejonie Korsunia Szewczenkowskiego nie należały do największych na froncie wschodnim. Mimo to po wojnie władze sowieckie podniosły je do rangi jednej z ważniejszych operacji przeprowadzonej w 1944 roku. Przy okazji usilnie starano się ją przedstawić jako wielki sukces operacyjny Armii Czerwonej przytaczając wysokość strat jakie poniosły niemieckie oddziały w ludziach i sprzęcie.

Stosunek sił i środków obu stron na Prawobrzeżnej Ukrainie na 1 stycznia 1944

Siły i środki armii sowieckiej

• 1 Front Ukraiński,
• 2 Front Ukraiński,
• 3 Front Ukraiński,
• 4 Front Ukraiński(bez 51 Armii)

Stan osobowy – 2 230 tyś ludziDział i moździerzy – 28 654Czołgów i dział pancernych – 2 015Samolotów bojowych – 2 600

Wermaht

Niemieckie siły w przeddzień okrążeniaStan sił niemieckiej armii

• Grupa Armii Południe
• Grupa Armii A (bez 17 Armii),
• 4 Flota Powietrzna

Stan osobowy? 1 760 tyś ludziDział i moździerzy* – 16 800Czołgów i dział pancernych – 2 200Samolotów bojowych 1 460

• Bez obliczenia dział przeciwlotniczych, moździerzy 50mm i wyrzutni rakietowych

Natarcie wojsk

Atak 1 Front Ukraiński i 2 Front Ukraiński do stycznia 1944 objęło obje flanki niemieckiego ugrupowania znajdującego się w rejonie Korsuńsko Szewczenkowskim. Mimo przewagi siłom sowieckim nie udało szybko zniszczyć armii niemieckiej, po zaciętych walkach utrzymały one występ o obszarze 10 tys. kw.km. o głębokości do 130 km. Wwystępie tym znajdowały się oddziały 8 Armia (III Rzesza) i 1 Armia Pancerna (III Rzesza).Po nieskutecznych kontratakach i widząc zdecydowane działania ofensywne Armii Czerwonej, dowódca 8 A zaproponował dowództwu niemieckiemu plan wycofanie swoich sił swojej i 1 A Panc na nowe pozycje:

• Linia rzek Olszanka i Roś
• Linia Szpoła – Zwienigorodka – rzeka Gornyj Tikicz.

W odróżnieniu od generałów Hitler uparcie nalegał na utrzymanie, możliwie jak większego terytorium Ukrainy, „nie chciał wycofywać wojsk z nieatakowanych rejonów frontu, by pozbawić przeciwnika swobody działania”. Lecz to był już tylko blef przed samym sobą – obrona trzeszczała we szwach i angażowała niepomiernie wiele tak cennych sił. Niemcy ostatecznie postanowili jeszcze utrzymywać pozycje na Dnieprze, dlatego, że w razie odwrotu 8 Armii wypadłoby cofać się także 1 Armię Pancerną, która znajdowała się w rejonie, Nikopola. 1 A Panc utrzymywała strategicznie ważne rejony, ich utrata oznaczała by stracenie znacznych złóż manganu. Mangan dodawano do pancerzy wykorzystywanych przy budowie czołgów i dział szturmowych. A bez tych złóż Niemcom zaczęłoby brakować materiałów na ich wytwarzanie. Naturalne złoża w basenie Krzywego Rogu były, więc bardzo ważnym czynnikiem dla rozbudowy niemieckiej broni pancernej.

Prócz tego, wyższe kierownictwo niemieckie nie chciało pogodzić się z myślą, że „Wschodni wał” został ostatecznie stracony i miało jeszcze cichą nadzieję, że uda mu się silnymi kontratakami na flankach 1 i 2 Frontu Ukraińskiego nie tylko utrzymać, ale też przywrócić położenie wojsk na Dnieprze zajmowane jeszcze przed sowiecką ofensywą. Korsuński występ dla Hitlera był tak, że dobrym przyczółkiem dla przyszłego planowanego uderzenia w kierunku Kijowa. Na początku stycznia 1944 strategiczny zamiar Armii Czerwonej stał się już jasny dla niemieckiego dowództwa, które zdawało sobie dobrze sprawę, że potrzeba natychmiast skoncentrować silny odwód, który miał być następnie wykorzystany do przeciwuderzenia na prące do przodu sowieckie armie. Lecz mimo to Niemcy zdecydowali utrzymać występ Korsuńsko – Szewczenkowski jak najdłużej

Tymczasem mimo zakazu odejścia, przezorny dowódca XLII Korpus Armijny (III Rzesza) przewidując rozwój zdarzeń, w połowie grudnia polecił ewakuować za rzeką Roś wszystkie teraz zbędne zapasy żywności. Właśnie te zapasy potem zaopatrywały okrążone wojska umożliwiając im tym przetrwanie.

Obrona niemiecka przed sowiecką ofensywą

Miejscowość wokoło występu Czerkasskiego nadzwyczaj sprzyjały stworzeniu trwałej obrony. Mnóstwo dużych parowów, rzek, duża gęstość osiedli pozwoliło stworzyć głęboką silną obronę z licznymi pozycjami. Dobrą obserwację Niemcom zabezpieczały wzniesienia, położone zwłaszcza w rejonie Kaniewa. Najmocniejszy odcinek obrony Niemcy stworzyli na odcinku Kagarłyk – Moszna. Tam wznieśli oni znaczną ilość umocnień polowych, w postaci okopów osłanianych przez zasieki. Na odcinku Moszna – Śmiała: przedni skraj obrony osłaniały silnie umocnione miejscowości. Tu obrona składała się z poszczególnych punktów oporu na głównych drogach, które w zimie szczególnie odgrywały ważną rolę.Bardziej na południe od wioski Śmiałe: znajdowała się druga linia obrony.Główny pas obrony oparty był na rzece Tiasmina, a dalej już wzdłuż wzniesień i parowów. Składał się on z systemu punktów oporów i węzłów oporu, połączonych rowami strzeleckimi. Punkty oporu składały się z wielu schronów, rozwiniętego systemu okopów i rowów łącznikowych. Z frontu i z flanki punkty oporu i węzły oporu osłaniane były zasiekami, polami minowymi.Drugi pas znajdował się na linii Taszłyk – Pastorskoje – Tiszkowka. Do początku sowieckiego natarcia Niemcy nie zdążyli go jednak do końca zbudować.Na rzece Olszanka, na odcinku Mlejew – Topilno pozycja skierowana była frontem na południowy wschód.

Przed 1 Frontem Ukraińskiem obrona Niemców składała się z poszczególnych punktów oporu wzmocnionego zasiekami. Na leśnych odcinkach Niemcy wykonali liczne zawały, naszpikowanymi minami przeciwpiechotnymi i przeciwczołgowymi oraz fugasami.Na froncie 1 Frontu Ukraińskiego Niemcy nie zdążyli stworzyć wystarczająco pod względem inżynieryjnym obrony, zwłaszcza bardziej na południe od rzeki Olszanica. Odcinek Tinowka – Bałandino broniony był przez dziewięć dywizji piechoty, jedną dywizje pancerną i dywizje zmotoryzowaną znacznie wzmocnionych czołgami oraz silną artylerią.

Odcinek Tinowka – Kaniew, trzymały oddziały 1 Armii Pancernej natomiast odcinek Kaniew – Bałandino Broniny był przez wojska 8 Armii.

Większych niemieckich rezerw w rejonie występu nie było. Znajdowały się one jednak stosunkowo niedaleko występu i mogły szybko przyjść z pomocą walczącym oddziałom. Bardziej na zachód i północny zachód od Kirowograda znajdowało się, bowiem pięć dywizji pancernych, dwie z nich tworzyły rezerwę 8 Armii. A na południowy – Zachód od Ochmatowa znajdowały się trzy dywizje pancerne 1 Armii Pancernej.

Armia Czerwona w przeddzień natarcia

Sytuacja po powstaniu korsuńskiego występu utrzymywanego przez przeciwnika nie pozwalała sowieckim wojskom kontynuować dalszego natarcia. 12 stycznia 1944 Stawka uściśliła i przesłała nowe zadania wojskom 1 i 2 Frontu Ukraińskiego nakazując im okrążenie Korsuńsko – Szewczenkowskiego występu: – nanieść silne uderzenie wojskami obu frontów w celu połączenia się po przebyciu najkrótszej odległości w rejonie Szpoły i Zwienigorodka. Po okrążeniu ugrupowanie należało jak najszybciej zniszczyć.

Biorąc pod uwagę trudności w realizacji przyszłej operacji, w pierwszej połowie stycznia 1944 Stawka silnie wzmocniła wojska 1 Front Ukraiński oddawszy:

• 47 Armia (ZSRR) (sformowana 20 stycznia 1944) w składzie trzech dywizji (106 KStrz? 58 (24 II 44 rozformowana), 133, 359 DStrz);
• 2 Armia Pancerna (ZSRR) (3 KPanc (50, 51, 103 BPanc, 57 BZmot, 1818, 1540 PASb) i 16 KPanc (107, 109, 164 BPanc, 15 BZmot, 1441, 1542, PASb), 11 BPanc Gw liczyła ona 372 czołgi i działa pancerne;
• [[67 Korpus Strzelecki] (151,221, 302 DStrz) wszedł potem w skład 47 Armii;
• 6 Korpus Kawalerii (3, 8 DKaw Gw, 8 DKaw);
• 5 Korpus Zmechanizowany (2, 9, 45 BZmech, 233 BPanc, 156 PPanc).

Przed natarciem siły 1 Frontu Ukraińskiego stworzyły ugrupowanie uderzeniowe skoncentrowane bardziej na wschód od Stawiszcze:

• 40 Armia (ZSRR) (47 KStrz? 167, 359 DStrz, 51 KStrz? 232 DStrz, 104 KStrz? 58, 133, 136 DStrz, 9 DAPlot)

Liczyły one 33 726 ludzi, 1068 karabinów maszynowych, 841 rusznic przeciwpancernych, 66 moździerzy 50mm, 372 moździerze 82/120mm, 445 dział, 32 działa przeciwlotnicze.

• 27 Armia (ZSRR) (38, 136, 180, 206, 337 DStrz);

Liczącą 28 348 ludzi, 1458 karabinów maszynowych, 658 rusznic przeciwpancernych, 112 moździerzy 50mm, 307 moździerzy 82/120mm, 468 dział.

• Formująca się 6 Armia Pancerna (ZSRR) (5 KPanc Gw? 20, 21, 22 BPanc Gw, 6 BZmech, 1416, 1458, 1462 PASb? 54 czołgi, 5 KZmech – 2, 9, 45 BZmech, 233 BPanc, 156 PPanc, 745, 1228, 1827 PASb posiadała 106 czołgów i 46 dział pancernych).

Liczyła 24 423 ludzi, 755 karabinów maszynowych, 478 rusznic przeciwpancernych, 83 moździerze 82/120mm, 96 dział, 34 działa przeciwlotnicze, 168 czołgów, 50 dział pancernych, 39 wozów pancernych. W okresie od 22 stycznia do 3 lutego wojska frontu otrzymały 400 nowych czołgów T-34.

Wszystkiego razem było: 11 dywizji strzelców, korpus pancerny i zmechanizowany.Zgrupowanie uderzeniowe tymi siłami miało szybko przełamać obronę i nacierać w kierunku Zwienigorodku i Szpołu, część sił kierować się miała na Talnoje i Bogusław.

2 Front Ukraiński wydzielił do tej operacji

• 4 Armia Gwardii,
• 53 Armia (ZSRR),
• 5 Armia Pancerna (ZSRR).

4 A Gw (20 KStrz Gw? 5, 7 DPDes Gw, 62 DStrz Gw 21 KStrz Gw? 69 DStrz Gw, 31, 252, 375 DStrz, 173 BPanc, 57, 60 PPanc, 42 BALek, 97 BHbC, 27 DAPlot)Razem 45 653 ludzi, 1317 karabinów maszynowych, 1084 rusznic przeciwpancernych, 42 moździerze 50mm, 460 moździerzy 82/120mm, 581 dział, 62 działa przeciwlotnicze, 50 czołgów, 2 dział pancernych, 14 wozów pancernych.

53 A (48 KStrz? 116, 233 DStrz, 110 DStrz Gw, 75 KStrz? 138, 213 DStrz, 14, 78 DStrz Gw, 26 KStrz? 1 DPDGw, 66 DStrz Gw, 214 DStrz, 34 PPanc, 16 DArt., 31 BALek, 6 BAPpanc, 30 DAPlot)Licząca 54 043 ludzi, 1304 karabiny maszynowe, 1006 rusznic przeciwpancernych, 16 moździerzy 50mm, 467 moździerzy 82/120mm, 611 dział, 58 działa przeciwlotnicze, 21 czołgów, 3 wozy pancerne.

5 A Panc (18 KPanc? 110, 170, 181 BPanc, 32 BZmot, 1438, 1543 PASb, 49 czołgów i dział pancernych, 20 KPanc (8 BPanc Gw, 80, 155 BPanc, 7 BZmot Gw, 1834, 1895 PASb, 51 czołgów i dział pancernych, 29 KPanc? 25, 31, 32 BPanc, 53 BZmot, 1446, 1549 PASb, 42 czołgi i działa pancerne, 53 PPanc, 6 DAPlot)

Razem 22 301 ludzi, 553 karabiny maszynowe, 256 rusznic przeciwpancernych, 189 moździerzy 82/120mm, 122 działa, 102 działa przeciwlotnicze, 178 czołgów, 19 dział pancernych, 6 wozy pancerne. 21 stycznia armia miała na stanie 156 sprawnych czołgów i dział pancernych oraz 91 wymagało naprawy.

Rezerwy frontu

• 5 Korpus Kawalerii Gwardii (11, 12 D Kaw, 63 D Kaw)

1896 PAPanc, 2, 3 BAPpancRazem 20 258 ludzi 672 karabiny maszynowe, 371 rusznic przeciwpancernych, 7 moździerzy 50mm, 166 moździerzy 82/120mm, 187 działa, 49 działa przeciwlotnicze.Wszystkie siły sowieckie jakie miały wziąć udział w operacji liczyły razem 17 dywizji strzeleckich, 3 korpusy pancerne, korpus kawalerii.

Dowództwo 2 Frontu Ukraińskiego planowało przerwanie pozycji niemieckich w rejonie wioski Wierbiwka siłami 4 A Gw i 53 A następnie jak najszybsze dotarcie oddziałów w okolice miasteczek Szpołu i Zwienigorodku gdzie miały znaleźć oddziały 1 Frontu Ukraińskiego. Siły 53 A miały być wzmocnione przez korpusy 5 A Panc (liczących razem 205 wozów bojowych inne dane podają 218 czołgów i dział pancernych). Przy czym, korpusy pierwszego rzutu armii pancernej miały wspierać siły 53 Armii, a po przerwaniu obrony powinny wejść w powstały wyłom. Dla zabezpieczenia natarcia dodatkowo przerzucono dywizje artylerii przełamania i oddziały saperów.

10 stycznia Niemcy wykonali silne uderzenia w rejonie Winnicy i odciągnęli część sił sowieckich wyznaczonych do planowanego natarcia. Dlatego ugrupowanie uderzeniowe formowało się w zasadzie kosztem niewykorzystywanych w obronie jednostek 27 A i 40 A. 40 A wzmocniono 104 K Strz. By przeszkodzić wrogowi w szybkim określeniu głównego odcinka ataku, zdecydowano przed głównym uderzeniem przeprowadzić atak wiążący niemieckie siły wojskami 5 A Gw, 7 A Gw i 52 A.

Sukces operacji całkowicie zależał głównie od tempa natarcia. Z tym celu niemiecką obronę sowieckie dowództwo zdecydowało przełamywać siłami strzeleckich dywizji wzmocnionych przez czołgi 6 A Panc, która znajdowała się jeszcze w stadium formowania i liczyła teraz tylko 107 czołgów i dział pancernych. Artyleria zdołała uzyskać gęstość wynoszącą 115-120 dział na kilometr.Z powietrza siły 1 i 2 Frontu Ukraińskiego były wspierane przez samoloty 2 i 5 A Lot.Ale stworzenie dwóch potężnych grup uderzeniowych było trudnym zadaniem dla sowieckiego dowództwa. Chodzi o to, że miały one być utworzone w nadzwyczaj nieprzychylnych dla nich okolicznościach. Zabezpieczenie szybko przerzucanych wojsk stało się, więc poważnym problemem logistycznym dla sowieckiego dowództwa. Okazało się, że krótkie terminy przygotowania oddziałów w zapasy paliwa i amunicji były bardzo trudne do dotrzymania, dlatego w pewnych momentach wojskom brakło pocisków i paliwa. W 4 A Gw, 27 A i 52 A było po 0, 6-0, 8 jednostkę ognia. Benzyny samochodowej w wojskach było na 1-2 tankowania benzyną, z silnikiem Diesla paliwa starczało na 1, 5-7 tankowań. W takiej sytuacji wojska za wszelką cenę musiały utrzymać wysokie tempo natarcia i nie mieszać się w drugorzędne boje. Prędkość, więc stała się rozstrzygającym czynnikiem sukcesu nie tylko w bojowych działaniach, a i z powodu trudności zaopatrywania wojsk.

Siły niemieckie

W dniu 1 lutego 1944 wojska

• 8 Armia (III Rzesza) w składzie;
  • XI KA?
    • 72,
    • 57,
    • 389 DPiech
  • XLVII KPanc?
    • 320,
    • 106,
    • 282,
    • 376,
    • 167 DPiech,
    • 3,
    • 14,
    • 13,
    • 17 DPanc,
    • 10 DGrPanc,
    • 3 DPanc SS?T?
  • XLII KA?
    • 88 DPiech,
    • 5 DPanc SS?W?,
    • Gr korp?B?,
    • 5 BZmot SS?W?
  • LII KA?
    • 384,
    • 76 DPiech,
    • 2 DSP,
    • DGrPanc?Gd?
    • 11,
    • 25 DPanc.
• 1 Armia Pancerna
  • XLVI KPanc?
    • 254,
    • 1 DPiech,
    • 101 DLek,
    • 4 DGór,
    • 6 DPanc,
    • 18 DArt
  • VII KA?
    • 82,
    • 34,
    • 75,
    • 198 DPiech
    • 16 DPanc,
    • 1 DPanc SS?LAH?

W sowieckich publikacjach autorzy stwierdzają że nacierająca 5 Armia Pancerna (ZSRR) musiała toczyć ciężkie walki z licznymi Panterami, Tygrysami i Ferdynandami. Tymczasem niemieckie źródła stwierdzają wprost że tak nie było. Walczący tu XLVII KPanc posiadał jedynie 11 i 14 DPanc oraz 8, 905, 911 BDz Szt oraz I/26 PPanc. 11 DPanc posiadała 27 stycznia sprawne 3 czołgi PzKpfw IV, 12 PzKpfw V Pantera. 14 DPanc posiadała sprawne 3 czołgi i 2 działa szturmowe. Bataliony dział szturmowych łącznie posiadały 15 dział szturmowych gotowych do walki. Razem siły niemieckie mogły rzucić do walki 35 wozów bojowych.

Przerwanie niemieckiej obrony

Natarcie wojsk 2 Frontu Ukraińskiego

24 stycznia przerwanie niemieckiej obrony nastąpiło o świcie po bardzo silnym ostrzale artyleryjskim. Kiedy tylko przesuną się on w głąb niemieckich pozycji atak rozpoczęły zwiadowcze bataliony 4 A Gw i 53 A. Po ostrzale artyleryjskim piechota sowiecka z początku szybko mogła posuwać się na przód zdobywając panujące wzniesienia w okolicy wioski Bałandino oraz opanowując wioskę Kochaniwka. W ciągu dnia udało się sowieckim siłom wedrzeć w głąb części niemieckich pozycji na odległość 2 – 6 km.

25 stycznia, rano, po krótkim ostrzale artyleryjskim radzieckie dowództwo wprowadziło do walki główne siły 2 Frontu Ukraińskiego. O godz. 12.00, kiedy Niemcy ostatecznie utracili główne punkty oporu i rozpoczęli odwrót na drugi pas obrony do ataku ruszyła 5 A Panc Gw (197 sprawnych czołgów i dział pancernych) odcinając części sił niemieckich drogi odwrotu. Do końca dnia sowieckie oddziały wdarły się na 23 kilometrowym froncie na głębokość 12 km. Teraz czołgi 5 A Panc Gw generała P.A.Rotmistrowa szły w awangardzie, a 4 A Gw generała A.I.Ryżowa podążała niedaleko jej śladem.

26 stycznia Niemcy zaczęli szybko reagować na powstałą sytuację, dążąc do izolowania sowieckiego przełamania. Mansztain zaczął tworzyć dwie silne grupy, które miały jak najszybciej wykonać kontratak. Z rejonu położonego na północny zachód od Kirowograda, Niemcy przerzucili 11 i 14 DPanc do rejonu Nowi-Mirgorodu, gdzie już znajdowała się 3 DPanc. Siły te tworzyły pierwsze najpotężniejsze ugrupowanie bojowe.

Drugie ugrupowanie zbierało się na północ od s.Pastorskoje i składało się z DPanc SS?Wiking?, 57, 72, 389 DPiech.27 stycznia. Nocnym atakiem z 26 na 27 stycznia czołowe oddziały 20 KPanc G.Łazariewa uchwyciły wioskę Szpołu. W ten sposób jedno z głównych zadań wojsk 2 Frontu Ukraińskiego zostało szybko wykonane.Niemcy pojęli teraz, że realnie grozi im szybkie okrążenie znacznych sił. Rano oba niemieckie ugrupowania przeszły do przeciwuderzenia z północy i południa, by odciąć najbardziej wysunięte sowieckie oddziały, które parły w kierunku Szpol. Na flankach sowieckiego korytarza rozpoczęły się zacięte boje, wynik, których trudny był do przewidzenia dla sowieckiego dowództwa. Przy tym okazało się jak nie doskonały był plan dowództwa frontu. Wojska, które nacierały za grupą uderzeniową nie nadążały, co doprowadziło do odsłonięcia skrzydeł czołowych oddziałów. Obok Ostiniażki Niemcy zdołali wyjść silnymi grupami na linie zaopatrzenia nacierających wojsk 20 i 29 KPanc.Główne uderzenie Niemców wykonane zostało z północy na stację Kapitanowka i z południa na Tyszkowkę. „Z północy, z leśnego masywu obok s.Kapitanowki, nacierało koło 50 niemieckich czołgów, a z północy, z rejonu, Złatopolja – 100 czołgów”. (Zacharow M.W.) Obok Kapitanowki i Tyszkowki niemieckie siły ostatecznie zamknęły przełamanie. Odcinając w ten sposób siły obu korpusów pancernych, które teraz same znalazły się w okrążeniu, lecz nadal ponaglane przez dowództwo kontynuowały natarcie zgodnie z planem. Sowieccy dowódcy 20 i 29 KPanc liczyli na szybkie podejście oddziałów 5 K Kaw, które miały ponownie przebić do nich korytarz.Ale tego dnia dywizje 5 KKaw próbując wejść w przerwę między Kapitanowkoj i Tyszkowkoj, nagle natknęły się na pozycje zajmowane przez niemieckie czołgi. Wyłom w tej chwili okazał się trwale zamknięty dla sowieckich kawalerzystów, którzy nie byli wstanie przebić się do odciętych już oddziałów. Nacierające wojska 2 Frontu Ukraińskiego niespodziewanie zostały zagrożone odcięciem a tym samym mogły być zniszczone. Dla deblokady korpusów pancernych i odbudowy korytarza, Koniew musiał wprowadzić ostatnie swoje odwody w postaci 18 KPanc i 25 BPanc z 29 KPanc. Trzeba tu zaznaczyć, że wejście masy sowieckich wojsk w przebity wyłom okazało się w takim stopniu bezwładnym, że Koniew musiał osobiście zaprowadzać tam porządek i kierować dalszą deblokadą.28 stycznia czołgi, 20 KPanc wyruszyły ze Szpoły dotarły do Zwienigorodku. 29 KPanc I.F.Kiriczenko przebił się w rejon Lipianki.29 stycznia 5 KKaw Gw zdołał się nareszcie przebić się przez zablokowany jeszcze 27 stycznia przez Niemców korytarz między wioskami Kapitanowkoj i Tiszkowkoj i w wyniku ciężkich bojów rozpoczął posuwanie się w kierunku miasta Szpołu w celu połączenia się z pozostałymi oddziałami 5 A Panc.

30 stycznia Wyłom między Kapitanowkoj i Tyszkowkoj ostatecznie udało się otworzyć przez sowieckie oddziały.

Natarcie 1 Frontu Ukraińskiego

26 stycznia naprzeciw wojsk 2 Frontu Ukraińskiego wyszedł atak sił 1 Frontu Ukraińskiego siłami 6 A Panc i 27, 40 A. ciężkie walki rozpoczęły się już przy przełamywaniu pierwszej linii obronnej. Chociaż obrona Niemiecka przed frontem wojsk 1 Frontu Ukraińskiego nie była do końca wybudowana, cofające się oddziały stawiały zacięty opór na zawczasu przygotowanych pozycji w głębi. Najwolniej posuwały się oddziały sowieckie w pasie 40 A natomiast siły 27 A nacierały znacznie szybciej, zwłaszcza jej 180, 337 DStrz. Na odcinek, na którym sukces osiągnęła 27 A Watutin szybko przerzucił część sił 6 A Panc. Dla rozwinięcia sukcesu w 6 A Panc stworzono szybki oddział rozpoznawczy dowodzony przez zastępcę dowódcy 5 KZmech w skład, którego wchodziły 233. BPanc, batalion strzelców zmotoryzowanych, 1228. Pułk Artylerii Samobieżnej, bateria artylerii przeciwpancernej. Wszystkiego: 39 czołgów, 16 dział samobieżnych, 200 fizylierów na czołgach i pojazdach. Ten oddział powinien był uchylając się od walk o osiedla i przebić się do wojsk 2 Frontu Ukraińskiego.27 stycznia oddział wydzielony 6 A Panc dotarł do drogi i obszedł od północy silny punkt oporu Niemców znajdujący się w wiosce Winograd.28 stycznia oddział wydzielony w rejonie Tichonowka połączył się z częściami 136 DStrz i 6 DStrz Gw i brygady strzelców zmotoryzowanych, które od 10 stycznia walczyły w okrążeniu. W południe tego dnia, atakiem przez Lisianku oddział wydzielony przedarł się w północno-zachodnią część Zwienigorodka, gdzie ponownie ugrzązł w ciężkim boju z Niemcami, którzy utrzymywali ten rejon miasta. Opanowawszy zachodnią części Zwienigorodki, oddział wydzielony połączył się z brygadami 20 KPanc z 2 Frontu Ukraińskiego.

W ten sposób Korsuńsko-Szewczenkowski występ wraz z broniącymi go siłami Niemieckimi został odcięty od głównych sił armii. Ale okrążenie pozostawało nie pełne i jeszcze miało wiele dziur. Niemcy mogli opuścić utrzymywany przez nich występ, i otrzymywać pomoc z zewnątrz. Konieczne okazało się utworzyć front który był by w stanie utrzymywać w okrążeniu niemieckie siły ponadto należało przygotować siły które miały nie dopuścić do deblokady otoczonych oddziałów.

Wewnętrzny front

Sowieckie oddziały okrążające niemieckie zgrupowanie wchodziły w skład 27 A (1 Front Ukraiński) oraz 4 A Gw i 5 K Kaw (2 Front Ukraiński).31 stycznia otoczone oddziały niemieckie w rejonie Korsunia były blokowane przez zbyt słabe siły sowieckie. W rejonie wioski Zielenaja Dubrowa były to 21 PStrz z 180 DStrz oraz część oddziałów z 5 KKaw. Ten fakt wykorzystała od razu część niemieckich oddziałów które nie czekając na rozkaz dowództwa przebiły się do głównych sił.

3 lutego do tego rejonu podeszły główne siły z 4 A Gw i w ten sposób wewnętrzny front okrążenia wokoło korsuńskiego kotła stał się ostatecznie uszczelniony.Siły Sowieckie ugrupowane przed odciętym zgrupowaniem niemieckim w dniu 1 lutego 1944Dla zniszczenia okrążonych niemieckich oddziałów sowiecka strona skoncentrowała:

• 1 Front Ukraiński – 27 Armia? 47 KStrz (136, 167, 359 DStrz), 180, 206, 337 DStrz, 54, 159 RU, 881 PAPpanc, 298 PASb Gw, 713, 1892 PASb

2 Front Ukraiński – 52 Armia? 73 KStrz (254, 294 DStrz), 78 KStrz (373 DStrz), 1322 PAPpanc, 38 DAPlot– 4 A Gw? 20 KStrz Gw (5, 7 DPD Gw, 62 DStrz Gw, 31 DStrz), 21 KStrz Gw (69, 94 DStrz Gw, 252, 375 DStrz), 42 BALek, 27 DAPlot, 173 BPanc– 5 K Kaw Gw? (11, 12 DKaw Gw, 63 DKaw, 1896 PASb, 150 PAPpanc Gw)Razem:17 strzeleckich dywizji3 kawaleryjskie dywizje2 umocnione rejonyOraz znaczne środki wzmocnieniaW składzie wewnętrznego frontu okrążenia było:– koło 2000 dział i moździerzy– 138 czołgów i dział pancernych.W ten sposób sowieckie wojska nieznacznie przewyższały oddziały niemieckie w żywej sile i artylerii, lecz ustępowały w czołgach i działach pancernych (dane sowieckie).Sowieckie dowództwo zmuszone było utrzymywać zwarty front okrążenia, przez co nie mogło wykorzystać większości swoich skoncentrowanych wojsk do działań manewrowych.

U Niemców, mimo okrążenia, sytuacja była bezspornie lepsza, bo:

• -mogli znaczną część sił zebrać w jedno silne zgrupowanie uderzeniowe
• -mogli stosunkowo szybko tworzyć przytłaczającą przewagę na wybranym odcinku frontu nad oddziałami sowieckimi.

Dla Mansztaina, który nie potrafił uratować okrążonych pod Stalingradem wojsk 6 A, teraz to było kwestią honoru. Musiał przedrzeć się przez blokujące sowieckie oddziały tym bardziej, że tam były w większości jego oddziały. Na czele otoczonych sił staną dowódca 11 K A generał artylerii Sztiemmiermann.

Ilość sił niemieckich okrążonych w kotlePytanie ile niemieckich sił dostało się w okrążenie jest dość trudne. Niemieckie źródła twierdzą, że w okrążenie dostało się nie tak wiele niemieckich wojsk, jak się mówi w sowieckich źródłach. Co więcej, niemieccy historycy sowieckie dane nazywają nieprawdopodobnie przesadzonymi, lecz dokumentami udowodnić swoich argumentów nie są w stanie.Sowiecka strona, też była skłonna do popełnienia licznych różnych kłamstw, które miały głównie za zadanie znacznie powiększać doniosłość swojego zwycięstwa. Często podane informacje graniczą z absurdem, twierdząc, na przykład, że oddziały okrążyły i zniszczyły ponad 100.000 Niemieckich żołnierzy. Niemcy natomiast podawali, że niemieckie czołgi poniosły większe straty od błota, niż od ognia sowieckich dział i czołgów. Takie nieprawdopodobne statystyczne kombinacje tworzone po obu stronach stawały się oficjalną historyczną prawdą, równolegle kwitły w pamiętnikach niemieckich generałów, liczne przekłamania tuszujące rzeczywiste straty.Zresztą radziecka strona przy obliczeniach zawsze powoływała się na zdobyte mapy sztabowe niemieckiego dowództwa. Na ich podstawie sowieci mówią, że do początku operacji w korsuńskim występie znajdowało się w kotle 10 dywizji piechoty, 1 dywizja pancerna i brygada zmotoryzowana z licznymi środkami wzmocnienia ze składu 1 A Panc i 8 A. Sowieckie argumenty, poparte przez niemieckie sztabowe dokumenty wyglądają dość wiarygodnie. Inna sprawa, że nie wiadomo, jak sowieccy historycy liczyli stany dywizji. Bardzo często podawali oni stany etatowe, mimo że niemieckie dywizje walczyły cały czas na froncie (nieraz i kilka miesięcy) i ponosiły straty. Właściwie, na tym fakcie pojawiają się statystyczne sprzeczności.Niemieckie źródła, z kolei, opierają się na wykazie o składzie osobowym, który podawał stany żywieniowe, gdzie figuruje 54.000 ludzi. Naturalnie, że z tych 54.000 część pododdziałów tyłowych uniknęła okrążenia.Nikt i nigdy nie będzie mógł ściśle podać ilość ludzi okrążonych pod Korsuniem. Lecz maksymalnie realną cyfrę ustawić można z dużym prawdopodobieństwem. Prawdopodobnie najdokładniejsze dane uzyskane na podstawie dokumentów przedstawił amerykański badacz pułkownik Dawid Glantz. Charakterystycznie jest, że pierwsze radzieckie dane nie odróżniają się bardzo od hitlerowskiej statystyki. Niemcy twierdzą, że było ich?trochę więcej od 50.000” okrążonych, a Rosjanie podali, że okrążyli „do 54.000 ludzi”. W ten sposób, strony schodzą się na 50.000-54.000 Niemców. Ale, przy obliczeniach obowiązkowo należy uwzględnić, że do otoczonych oddziałów na wczesnym etapie bitwy przedarły się jeszcze niektóre nie wielkie niemieckie oddziały. Można, więc przyjąć, że w pułapce znalazło się 56.000 – 60.000 ludzi.Sowieckie źródła powołując się na niemieckie dane twierdzą, że w kotle znalazły się:– dowództwa XI, XLII K A– 57, 72, 88, 389 DPiech– DPanc SS „Wiking”– bojowe grupy 112, 255, 332 DPiech– BZmot „Wallonia”– pułk 168 DPiech– pułk 14 DPanc– 905 dywizjon szturmowych dział– różne pododdziały innych dywizjiZ zeznań niemieckich jeńców, w skład okrążonego ugrupowania wchodziły także:– części 198, 167, 82 DPiech– części 123 Dywizji Ochrony– pojedyncze pułki kawaleryjskie– pojedyncze bataliony piechoty– 3 bataliony ochrony– 9 artyleryjskich dywizjonów– 7 inżynieryjnych i budowlanych batalionówLiczebność okrążonych sił osiągała:– do 80.000 ludzi– 1700 karabinów maszynowych– 1100 dział (w tym 108 samobieżnych) i 540 moździerzy, Koniew podaje większą liczbę, bo 1800 dział i moździerzy.– do 270 czołgów i dział samobieżnych, Koniew podaje liczbę 250 czołgów.Marszałek Zacharow, szef sztabu 2 Frontu Ukraińskiego powołując się na wiadomość Radzieckiego Biura Informacyjnego pisał: „Okrążone zostały 11, 42 niemieckie armijne korpusy, w skład, których wchodziły 112, 88, 82, 72, 167, 168, 57, 332 DPiech, 213 DOchr, DPanc SS „Wiking”, BZmot SS „Walonia”. Liczebność okrążonych wojsk przeciwnika osiągnęła stan 70-80 tysięcy”. To dziwne, że szef sztabu frontu opiera się na propagandowym Radzieckim Biurze Informacyjnym, a nie bezpośrednio na dokumentach, do których on miał wolny dostęp nie korzysta też z konkretnych powojennych materiałów.Z niemieckich źródeł wynika, że do kotła dostało się:– trochę więcej niż 50.000 ludzi. W wykazach zaopatrzeniowych figurowało 54.000 ludzi, łącznie z częścią tyłowych służb, które dostały się w okrążenie.XLII K A T. Leeb.88 DPiechGrupa korpuśna B w składzie:Grupy dywizyjne 112, 255, 332 dywizjiXI K A Wilhelma Stemmermanna5 DPanc SS „Wiking”57, 72, 389 DPiech5 BZmot SS „Wallonien”Dodatkowo: 2 pułki z 167 DPiech, 1 pułk, z 168 DPiech i 3 bataliony z 213 DOchr.Artyleria– 141 105mm haubic– 12 105mm samobieżnych haubic– 28 150mm haubic– 4 150mm samobieżne haubice– 8 100mm armat– 3 170mm armaty– 41 7, 62mm armat zdobycznych sowieckich– 51 75mm armat przeciwpancernych– 7 75mm samobieżne armaty– 9 75mm armat zdobycznych francuskich– 3 7, 62 armaty przeciwpancerne zdobyczne sowieckie– 1 88mm armata przeciwpancernaCzołgiW okrążeniu znalazły się 4 niemieckie jednostki posiadające czołgi i działa szturmowe.– D Panc SS Wiking: 13 PzKpfw IV, 19 PzKpfw III i 4 StuG III. Wszystkiego razem 36 czołgów i dział szturmowych. Na 1 stycznia dywizja pancerna miała na stanie sprane 15 PzKpfw III, 11 PzKpfw IV, 4 StuG III – razem 30 czołgów i dział szturmowych. W remoncie znajdowało się 4 PzKpfw III i 2 PzKpfw IV. Dywizja Pancerna SS Wiking toczyła walki w dniu 24 stycznia, dlatego statystyka sprzętu mogła zamieniać się.– BZmot SS Wallonia (Wallonien): 10 StuG III.–228 dywizjon dział szturmowych: 17 StuG III i 11 StuG III w remoncie–239 dywizjon dział szturmowych: 17 StuG III i 9 StuG III w remoncie.Bez obliczenia reperowanych maszyn, w okrążenie wpadło 80 sprawnych czołgów i dział szturmowych.–Część remontowych maszyn nie dostało się do kotła.Badania zachodnich historyków mówią, że okrążonych zostało nie całe 60.000 Niemieckich żołnierzy.

Taktyka stron

Jeżeli pod Stalingradem okrążeni Niemcy utrzymywali swoje pozycje oczekując na pomoc z zewnątrz sił Mansztieina, to pod Korsuń Szewczenkowskim taktyka uległa zupełnej zmianie. Na równi z zewnętrznymi uderzeniami wojsk Mansztieina, ugrupowanie Sztiemmiermanna wciąż próbowało samo wyrwać się, koncentrując najsilniejsze siły na głównych odcinkach frontu.Niemieckiej taktyce Rosjanie przeciwstawiali skupiony silny ogień artylerii i częste kontrataki, lotnictwo wykonywało potężne naloty bombowe. Koncentrycznymi uderzeniami z różnych kierunków sowiecka Armia próbowała okrążyć i niszczyć oddzielnie odcięte grupy wojsk oraz garnizonów broniących ważnych dla Niemców rejonów.Na rozkaz dowódcy wojsk inżynieryjnych 1 Frontu Ukraińskiego w 25 i 38 batalionach saperskich 27 Armii A K.S.Moskalenko zorganizowało 12 grup saperów przeznaczonych do niszczenia niemieckich czołgów. 4 Grupy niszczycieli czołgów przedostały się na wrogie tyły i minowały drogi, po których Niemcy przemieszczali swoje wojska. Działania tych grup poważnie utrudniło manewry siłami, które miały w przyszłości wykonać natarcie.W trakcie ofensywnych walk sowieckie oddziały wyraźnie zmalały, dlatego aktywnie opierały się na pomocy miejscowej ludności: mężczyźni wchodzili w skład oddziałów, a kobiety, starsi ludzie oraz dzieci pomagały budować pozycje obronne, dostarczała też amunicje i wywoziła na tyły ranionych.

Zaopatrzenie z powietrza niemieckich wojsk w kotle

W końcu stycznia okrążeni stracili połączenie z pozostałymi siłami. Z początku wykorzystywali oni posiadane zapasy i żywność, którą rekwirowali u miejscowych mieszkańców. Potem, Niemcy spróbowali uzupełnić zapasy drogą powietrzną transportowymi samolotami Ju-52. Powietrzne zaopatrzenie wojsk zamkniętych w kotle było transportowane głównie z lotnisk położonych w rejonie Winnicy. Tam skupiły się samoloty transportowe Ju-52 i część bombowców He-111 i Ju-88. W okresie od 29 stycznia do 16 lutego Luftwaffe nad kocioł wysłało 899.8 Ton zaopatrzenia, 314.2 m³ paliwa. Z lotniska w Golta posłali 244 tony zaopatrzenia i 28 m³ paliwa. Według niemieckich danych, najpomyślniejszymi dniami dla lotniczych transportów okazały się 8 lutego, kiedy udało się wysłać 195 ton zapasów i paliwa; 9 lutego – 190 ton; 15 lutego – 186 ton. Ale wysłane nie zawsze docierało do otoczonych wojsk. Okrążone ugrupowanie żądało codziennie dostawy 150 ton zaopatrzenia, lecz „mimo najofiarniejszej pracy jednostek Luftwaffe, ta liczba tak i nie była osiągnięta” (K.Tippielskirch).

Transportowe konwoje składały się z 16-18 samolotów Ju-52 osłanianych przez myśliwskie samoloty Me-109 i FW-190 myśliwców było jednak zdecydowanie za mało i samoloty transportowe ponosiły znaczne straty. Dla tego, by uniknąć dalszych strat, skoncentrowano znacznie więcej myśliwców. Wewnątrz kotła Ju-52 lądowały na polowych lotniskach położonych na północ, od Korsuń-Szewczenkowskiego, na jego zachodnich peryferiach i na północ od wioski Czeriepin. Sowieci wiedząc o tym starali się w pierwszej kolejności dotrzeć do niemieckich lotnisk. W tej sytuacji część zaopatrzenia zrzucano na spadochronach z braku kontenerów można było w ten sposobów zrzucać tylko nie wielkie ilości zaopatrzenia. Stopniowo i oba korpusy, które znalazły się w kotle, zaczęły coraz bardziej odczuwać brak zaopatrzenia. Wkrótce rozmiary kotła zmniejszyły się w takim stopniu, że stracono wszystkie lotniska. Tym niemniej drogą powietrzną zdążono ewakuować koło 2500 ludzi, przeważnie ranionych.

Sowieckie lotnictwo nie tylko z bez powodzenia próbowało zablokować powietrzny korytarz, lecz również starało się nieustannie prowadzić naloty bombowe. Było tak mimo oficjalnie głoszonej tezy o wyjątkowej skuteczności lotnictwa sowieckiego czasie blokady powietrznej.

Próby deblokady z zewnątrz

Siły sowieckie znajdujące się na zewnętrznej linii obronnej

• 1 Front Ukraiński;
  • 40 Armia
    • 50 KStrz (
      • 4 DPD Gw,
      • 38,
      • 240,
      • 340 DStrz),
    • 51 KStrz (
      • 42 DStrz Gw,
      • 163,
      • 232 DStrz),
    • 104 KStrz (
      • 58,
      • 74,
      • 133 DStrz),
    • 33 BAArm,
    • 111 PAHb Gw,
    • 1528 PAHb,
    • 28 BAPpanc,
    • 4,
    • 317 PAPpanc Gw,
    • 680 PAPpanc,
    • 9 DAPlot,
    • 1898 PASb.
  • 2 Armia Pancerna (ZSRR)?
    • 3 KPanc (
      • 50,
      • 51
      • 103 BPanc,
      • 57 BZmot,
      • 1540,
      • 1818 PASb),
    • 16 KPanc (
      • 107,
      • 109,
      • 164 BPanc,
      • 15 BZmot,
      • 1441,
      • 1542 PASb),
    • 11 BPanc Gw
  • 6 Armia Pancerna (ZSRR)?
    • 5 KZmech (
      • 2,
      • 9,
      • 45 BZmech,
      • 233 BPanc,
      • 745,
      • 1228 PASb,
      • 1827 PCć),
    • 5 KPanc Gw (
      • 20,
      • 21,
      • 22 BPanc Gw,
      • 6 BZmot Gw
      • 1416,
      • 1462 PASb)
• 2 Front Ukraiński;

53 Armia? 26 KStrz Gw (1 DPD Gw, 25 DStrz Gw, 6 DStrz), 48 KStrz (14, 66, 89 DStrz Gw), 75 KStrz (138, 213, 233 DStrz), 78 DStrz Gw, 214 DStrz, 16 DArt, 31 BALek, 1327 PAC, 33 BAPpanc, 1316 PAPpanc, 30 DAPlot,5 Armia Pancerna? 5 KZmech Gw(10, 11, 12 BZmech Gw, 24 BPanc Gw, 104 PASb Gw, 1529 PASb), 18 KPanc (11o, 170, 181 BPanc, 32 BZmot, 1438 PASb, 1543 PCć), 29 KPanc (25, 31, 32 BPanc, 53 BZmot, 1446 PASb, 1549 PCć), 678 PAHb, 689 PAPpanc, 6 DAPlot.Siły te były nie małe (21 dywizji, 5 korpusów pancernych i 2 korpusy zmechanizowane) i mimo strat jakie poniosły w styczniu nadal przeważały nad wojskami niemieckimi.

Kosztem osłabiania innych odcinków frontu, Mansztain zebrał siły dla przeprowadzenia operacji deblokady otoczonych oddziałów. 8 Armia i 1 Armia Pancerna z ogromnymi trudnościami wydzieliły po 4 dywizje pancerne. Przy przegrupowaniu wszędzie było wszechobecne błoto które bardzo utrudniało przemarsz do rejonów koncentracji wojsk.W końcu stycznia – początku lutego Niemcy aktywnie wykonywali liczne uderzenia na zewnętrznym froncie w rejonie Nowi-Mirgoroda i Tołmacza. Boje od razu przybrały zacięty charakter, często wprowadzano po obu stronach do walki ciężkie czołgi i znaczne ilości wozów bojowych. Obie strony poniosły w czasie walk duże straty, lecz mimo strat sowieci zdołali utrzymać swoje pozycje. Z rejonu Lipowiec – Oratow Niemcy postanowili wykonać potężne uderzenie, które miało odblokować otoczone oddziały i jednocześnie rozgromić lewą flankę 1 Frontu Ukraińskiego. Ale udanie zorganizowane przez dowódcę 38 A gen K.S.Moskalenkę działania zaczepne zmusiły Mansztaina do przegrupowania czołgi z pasa 38 A na lewą flankę 40 A. Teraz Mansztain zdecydował wykonać główne uderzenie najkrótszym drogą – przez wioskę Łysianka. Do rejonu Rizino po przebyciu licznych błot dotarły 3 dywizje pancerne. Sowiecka historiografia podała że niemieckie dywizje pancerne nacierały już od 1 do 3 lutego i że te ataki były odpierane przez siły obu frontów. Nie było to prawda, gdyż Niemcy w tym czasie przerzucali siły a aktywnie działały jedynie wzmocnione oddziały rozpoznawcze.3 lutego Niemcy wznowili odciągające ataki w rejonie Tołmaczi i Iskriennoje. Nacierały tu z rejonu Skotorewo i Kawunowka w kierunku Szpola i Lebedin 11 DPanc (liczyła 21czołgów PzKpfw V Panter), 13 DPanc (posiadała 1 czołg PzKpfw III i 5 PzKpfw IV) i 3 DPanc. Sowiecka historiografia podała że w ataku wzięło udział ok. 130 czołgów z obu dywizji. Natarcie nie przyniosło zbyt wielu efektów, ale zmusiło sowieckie dowództwo do przegrupowania części sił4 lutego siłami trzech dywizji pancernych (1, 16, 17 DPanc) naniosły one bardzo silne uderzenie pancerne z rejonu Rizino na kierunku Łysianki. Sowieccy historycy podali że w tym uderzeniu wzięło udział ok. 150 czołgów i dział szturmowych. Niemieckie źródła twierdzą, że w momencie początku operacji III K Panc posiadał 105 czołgów(w tym 26 czołgów PzKpfw VI Tygrys), 21 dział szturmowych StuG. Tym uderzeniem planowało przebić wyłom w okrążeniu i połączyć się z ugrupowaniem Sztiemmiermanna. Ponosząc pewne straty Niemcy powoli zaczęli wbijać się w głąb sowieckiej obrony w rejonie Rizino. Sowieckie dowództwo na czas jednak zdążyło przerzucić na zagrożony odcinek znaczne siły w tym i artylerię z rezerw 1 Frontu Ukraińskiego oraz część sił 2 A Panc Bogdanowi. Ostatecznie po bardzo ciężkich walkach sowieckim oddziałom udało się powstrzymać Niemców, a nawet gdzieniegdzie nawet odrzucić ich na pozycje wyjściowe.Mansztain pojmował, że czas pracuje przeciw niemu. W rejon wioski Rizino niebawem podeszła jeszcze jedna dywizja pancerna, batalion ciężkich czołgów i dwa dywizjony dział szturmowych. Dodatkowo Niemcy zdecydowali się wykonać w kierunku na Lisinki jeszcze drugie uderzenie tym razu z rejonu wioski Ierka gdzie przegrupowali 11, 13, 14 DPanc i część 3 DPanc. 4 lutego XLVII K Panc miał jeszcze sprawne 1 PzKpfw, 22 PzKpfw IV, 21 PzKpfw V i 12 StuG. 14 DPanc na 20 listopada 1943 liczyła 53 czołgi i działa szturmowe, jeszcze 5 PzKpfw IV dotarły jeszcze do niej tuż przed rozpoczęciem walk. Sowieckie oddziały w tym momencie znalazły się w naprawdę krytycznym położeniu, Niemcy zebrali dość sił, aby mogli przedrzeć się do okrążonych. Sowieccy historycy podali że w korpusie tego dnia było ok. 90 sprawnych czołgów. Sowiecka oficjalna historiografia potwierdziła zniszczenie tego dnia 58 niemieckich czołgów i dział szturmowych. Co było zwykłym kłamstwem, gdyż z danych niemieckich wynika ż w ciągu trzech dni do 6 lutego stracono 47 maszyn.Położenie Sowieckiej Armii pogorszyło się jeszcze dlatego, że jednocześnie Sztemmermann przygotowywał uderzenie z wewnątrz przez Szenderowke na Lisinke. Dla tego ścigną w rejon Stiebielewa dwie dywizje piechoty, batalion czołgów dywizji SS „Wiking” i brygadę zmotoryzowaną „Walonia”.Tym uderzeniem planowano wyjść z okrążenia i tym samym okrążyć sowieckie wojska w rejonie Ryżanowki, Łysianki i Zwienigorodka.6 lutego skład niemieckiego III K Panc zmniejszył się do 79 czołgów.8 lutego 7 DPDes po wielokrotnych próbach, przed wieczorem, opanowała wreszcie wioskę Burty. Tu okrążeni chcieli połączyć się z zewnętrznymi siłami przedzierającymi się z rejonu Jerki. Koniew obawiając się o styk 1 i 2 Frontu Ukraińskiego oddał czasowo ją pod rozkazy dowódcy 5 K Kaw: „Niewykluczone, że przeciwnik otoczony dzisiaj w nocy spróbuje przedrzeć się między nami a 4 A Gw w kierunku południowo-zachodnim. Polecam aby:1. 66 DKaw szybko zająć obronę wioski Kliczkowo, wzniesienia 234, 5, i uniemożliwić przerwanie się przeciwnika w kierunku zachodnim i południowo-zachodnim.2. Trzymać trwale jednostki bojowe w raz z oddziałami lewej flanki 4 DStrz Gw i 180 DStrz z 1 Frontu Ukraińskiego.3. Głównymi siłami kontynuować rozbić okrążone ugrupowanie z zadaniem: w nocy na 9 lutego połączyć się z siłami 52 A w rejonie Zawadowki”.Terytorium, które zajmowały otoczone oddziały niemieckie stało się już tak małe, że zdarzały się przypadki przestrzeliwania sowieckiej artylerii własnych oddziałów po drugiej stronie kotła. Sowieccy parlamentariusze dostarczyli ultimatum okrążonemu ugrupowaniu. Następnego dnia, Sztiemmiermann odpowiedział jednak odmownie.9 lutego sowieckie oddziały wzięły miasteczko Gorodiszcze. Okrążeni Niemcy zaczęli odchodzić wolno na północ.10 lutego Koniew zdecydował przerzucić 5 A Panc Gw z zewnętrznego frontu na wewnętrzny, by nie dopuścić do przerwania się Niemców z rejonu Szandierowki na Łysiankie.11 lutego Niemcy rozpoczęli kolejne natarcie na zewnętrznym froncie, przeprowadzając dwa koncentryczne uderzenia na Lisianke z rejonu Jerki oraz Rizino. Uderzenie z rejonu Jerska sowieckie oddziały odparły siłami 5 A Panc Gw. i 49 KStrz – tu według sowieckich danych Niemcy stracili 20 czołgów. Nacierający od strony wioski Rizino Niemcy zdołali się jednak przedrzeć się w rejon Lisinki na odcinku bronionym przez siły 47 KStrz z 1 Frontu Ukraińskiego. Koniew pisał, że Niemcy wprowadzili do walki ok. 200 czołgów wprowadzona do walki miała być 1 DPanc SS?LAH? co nie było zgodne z prawdą. Wieczorem 10 lutego III KPanc meldował o posiadaniu 129 czołgów i 20 dział szturmowych. Z tej liczby w ataku nie brało udział 7 czołgów i 6 dział szturmowych. W ten sposób nacierające niemieckie siły pancerne liczyły 122 czołgi i 14 dział szturmowych. Walki nosiły nadzwyczaj zacięty i uporczywy charakter III K Panc zdołał także dotrzeć do wioski Lisianka.Przerwanie do Łysianki jednak ostatecznie wykrwawiło niemieckie oddziały czołgów. Posuwać się dalej one już w żaden sposób nie mogły i zmuszenie były przejść do obrony. Obietnice Manszteina udzielenia pomóc otoczonym w rejonie Korsuń-Szewczenkowskij nie zostały tym razem wykonane. Stało się to za sprawą zaciekłego oporu oddziałów sowieckich i trudnych warunków pogodowych oraz terenowych. Uderzeniowy klin sił III K Panc podszedł na 13 km od pozycji utrzymywanej przez odcięte oddziały niemieckie, jednostkom LXVII K Panc udało się odciągnąć na swój odcinek znaczną część sił przeciwnika. Niemieckie dowództwo podało, że w rezultacie tych walk rozbito część sowieckich oddziałów w tym zniszczono ponad 700 czołgów, 600 dział przeciwpancernych i ok. 150 dział i moździerzy oba korpusy wzięły ok. 2000 jeńców.W rzeczywistości na początku operacji sowieckiej 5 A Panc miała 218 czołgów i 18 dział samobieżnych, a 6 A Panc – 107 czołgów i dział samobieżnych i znajdowała się jeszcze w stadium formowania. Dlatego Niemcy w żaden sposób nie mogli zniszczyć tyle czołgów, dlatego że w obu sowieckich armiach pancernych było razem 343 czołgów i dział samobieżnych.By uniknąć przerwania na styku 1 i 2 Frontu Ukraińskiego Koniew polecił: „Dowódcy, 27 BPanc natychmiast wyruszyć jak najszybciej i jadąc przez Kozackie, Michajłowke do 10.00 Godz. 12 lutego wyjść w rejon Majdanowki, gdzie miała zorganizować zasadzki i obronę przeciwpancerną.Z wyjściem w ten rejon brygada podlegać miała dowódcy 4 A Gw.7 DPDes i 69 DStrz Gw wchodzące w skład 21 KStrz. Zadaniem korpusu? było zorganizowanie trwałej obrony, uniemożliwiając przerwanie się czołgów przeciwnika z południa na północny wschód i wschód w celu deblokady okrążonych oddziałów.7 DPDes otrzymała dodatkowo pułk artylerii przeciwpancernej. 180 DStrz 27 Armii 1Frontu Ukraińskiego o godz. 12.00 12 lutego została podporządkowana dowódcy 4 A Gw.Dowództwo 1 Frontu Ukraińskiego wysunęło w rejon Łysianki i Winogronom piechotę i artylerię. Do rejonu walk zbliżała się też rezerwowa 2 A Panc Z. I. Bogdanowa.12 lutego czołgiści niemieccy uskrzydleni tym, że oddziały odcięte w kotle zdołały uchwycić Łysianke, spróbowali chwycić i panujące nad okolicą wzgórze 239.0, którego zdobycie dawało możliwość dotarcia do otoczonych oddziałów. Ale po 2 dniach uporczywych bojów Niemcy byli zmuszeni zrezygnować z zamiarów zdobycia tego silnie bronionego wzgórza i ostatecznie uznać, że dalej oni nie mogą posunąć się ani na krok. Opisując przebieg bitwy o to wzgórze sowieci podali że po stronie niemieckiej w ataku brało udział 200 czołgów. Tymczasem nacierające w tych dniach 1 i 16 DPanc oraz pułk czołgów Bake posiadały jedynie 59 sprawnych czołgów. Atak ten jednak został przez sowieckie siły krwawo odparty.Na wewnętrznym froncie 12 lutego zdarzenia rozwijały się inaczej. Okrążone ugrupowanie wykonało silne uderzenie w rejonie Stiebielewa na południowy zachód, mając nadzieję połączenia się ze swoimi wojskami utrzymującymi rejon Łysianki. Sztiemmiermann sformował bojową grupę w składzie 72, 332 DPiech, czołgu batalionu Dywizji Pancernej SS „Wiking”, brygady zmotoryzowanej „Wallonija” i pułku zmotoryzowanego „Germania”.Ataki ze strony Stiebielewa zaczęły się rano i przed wieczorem przedarłszy się przez obronę 27 A Niemcy wzięli Chilki, Szandierowku i Nowi-Będę.To było dobrze przeprowadzone uderzenie i zarazem duży sukces zgrupowania Sztiemmiermanna. I tu walki charakteryzowały się nieprawdopodobnym uporem sowieckich wojsk i zdolnością nacierających do koncentrowania znacznych sił na głównych kierunkach ataku.W rezultacie natarcia okrążonych oddziałów dotarły one na odległość do zewnętrznego frontu wynoszącą 10? 12 km i zdobywając ok. 30 km w tym ataku. Sukcesowi Sztemmiermanna sprzyjały błędne założenia przyjęte przez sowieckie dowództwo które nie doceniało możliwości otoczonych oddziałów.Dopiero wtedy zdało sobie sprawę że wojska blokujące otoczone zgrupowanie koniecznie należało wzmocnić siłami 27 A i natychmiast zająć się jak najszybszym zniszczeniem Stieblewskiego ugrupowania sił niemieckich. Tymczasem z powodu zamieszania w sowieckim dowództwie siły niemieckie znajdujące się w rejonie Stieblewska mogły spokojnie się przygotowywać do kolejnego uderzenia.Utrata Szendierowki sprowokowało STAWKE do przysłania specjalnego telegramu, w którym zaznaczano, że w obecnej sytuacji pojawiła się realna groźba przełamania sowieckich pozycji i wyrwania się z kotła odciętych oddziałów. W odpowiedzi na telegram, na zagrożone odcinki dowództwo frontu zaczęło szybko przerzucać artylerię, nowe dywizje strzelców i bataliony inżynieryjne. W rejon Komarowka – Nowi-Buda wprowadzono do walki 29 KPanc oraz 5 Kkaw Gw i wiele innych mniejszych oddziałów. Dla zwiększenia operatywności wojsk STAWKA oddała kierownictwo nad wszystkimi siłami dowódca 2 Frontu Ukraińskiego gen Koniew otrzymał dodatkowo 27 Armię z 1 Frontu Ukraińskiego.Koniew w związku z nowymi zadaniami wyleciał na punkt dowodzenia 4 AGw, który znajdował się na korytarzu między zewnętrznym i wewnętrznym frontem okrążenia. 27 Armie wzmocniono siłami 18 KPanc przerzuciwszy go w rejon Żurżyncy. Terminowo mimo niemożliwego do przebycia błota przegrupowywały korpusy 5 APanc i dywizje, 4 AGw.5 Armia Lotnicza miała wesprzeć siły 2 Frontu Ukraińskiego w walce z okrążonymi Niemcami. 2 Armia Lotnicza i 10 Korpus Obrony Powietrznej – wystawiły liczne eskadry przeciw niemieckiemu lotnictwu, które cały czas udzielało pomocy zaopatrzeniowej okrążonym oddziałom. 2 Armia Lotnicza działała w zasadzie głównie samolotami myśliwskimi Ła-5 i szturmowymi Ił-2. Wykonały one jedno uderzenie na lotnisko Umanskij, dwa w rejonie Winnicy i dziesięć ataków na samoloty Ju-52 na lotniskach, rozmieszczonych w rejonie Korsuń-Szewczenkowskogo.Prócz tego, w rozkazie Wojennej Rady 1Frontu Ukraińskiego 2 Armia Lotnicza miała też zaopatrywać w amunicję i paliwo siły 6 APanc i 40 A czasowo odcięte od zaplecza. Tym zadaniem zajęła się głownie 326 Dywizja bombowa latająca na samolotach Po? 2. Natomiast 2, 5 A Lot i 10 K PWO wykonały w czasie operacji 11.300 lotów. 326 Dywizja Nocnych Bombowców 2 A Lot dostarczyła 2 APanc i 6 APanc 65 ton zapasów i 49 ton paliwa.13 lutego Sztemmiermann zdecydował oddać część zajmowanych pozycji, by zmniejszyć rozmiar kotła i uwolnić część sił które miały być użyte do ataków, których celem było rozerwanie sowieckich pozycji.14 lutego sowiecka 52 A wzięła Korsuń-Szewczenkowskij i przechwyciła 18 transportowych samolotów oraz zdobyła 20 dział, 5 czołgów, 6 magazynów zaopatrzenia i żywności. Następnie siły 52 A, natarły w kierunku Szendierowki, Chilek, Komarowki.

Ostatni bój

Dowództwo Korsuń-Szewczenkowskiego zgrupowania zdało sobie, że pomoc może nie dotrzeć zaczęło przygotowywać się do samodzielnego przerwania. W kierunku Szenderowki i Kwitek ścigały się wszystkie siły z kotła. Dla ostatecznego przerwania było zdecydowane sformować 2 kolumny.

W lewą kolumnę wchodziły resztki:

• – Dywizja Pancerna SS „Wiking”
• – brygada zmotoryzowana „Wałonia”
• – 72 Dywizja piechoty
• -112 Dywizja Piechoty

W tej kolumnie, na transporterach opancerzonych jechali starsi oficerowie i generałowie pod ochroną, ocalałych czołgów i dział szturmowych.Na czele kolumny posuwały się siły DPanc SS „Wiking”, za nią Brygada Zmotoryzowana SS „Walonia”. Na końcu kolumny znajdowały się sztaby i resztki 72 i 112 Dywizji Piechoty.

Prawa kolumna składała się z pozostałości:

• – 57 DPiech
• – 82 DPiech
• -167 DPiech

Ta kolumna nie miała czołgów i przez to narażona była na poniesienie ciężkich strat.Według ostatecznego planu przerwania blokady, kolumny miały przedzierać się na ogół w kierunku na Łysianke, gdzie na rzece, Gornyj Tikicz Niemcy utrzymywali mały przyczółek. „Na rozkaz dowództwa grupy armii obje kolumny w celu przerwania sowieckich pozycji miały wykorzystać całą artylerię i posiadaną amunicję.... Pozostawione z powodu braku możliwości ciężkie uzbrojenie, miało być zniszczone.Ciekawe jest to, że bezpośrednio przed atakiem, sowieccy naoczni świadkowie z najdalej wysuniętych pozycji nie przypominali sobie żadnej niemieckiej kanonady. Chociaż oczywiście jeszcze 16 stycznia niemiecka artyleria ostrzeliwała niektóre sowieckie pozycje, lecz koło południa nastała cisza.

W przeddzień operacji przebijania się do głównych sił niemieckich było jedynie 10 – 12 km.W nocy na 17 lutego zerwała się bardzo silna zawieja, widoczność ograniczała się do kilku metrów. Sowiecka strona zauważyła w okręgu Szendierowki duże zgrupowanie czołgów i innych pojazdów. W tej sytuacji sowieckie dowództwo za wszelką cenę chciało je ostrzelać mimo złej pogody. Koniew, przez dowódcę 5 Armii Lotniczej S.K.Goriunowa zwrócił się do lotników z prośbą o lot na ochotnika, kto będzie mógł. 18 załóg 392 PLot z 312 DLot zaryzykowało wylot w celu wykonania zadania z lotniska w Rotmistrowkie. Samolot kapitana Zajewskogo W.A. i nawigatora mł.lejtienanta Łakatosza W.P. zrzucił bomby zapalające w Szendierowskuju na zgrupowanie Niemców. Orientując się według pożarów inne załogi także zbombardowały wioskę. Według niemieckich źródeł bombardowanie nie przyniosło poważnych strat, chociaż wpłynęło ujemnie na morale.

Sowiecka artyleria nieustannie nanosiła uderzenia na nienieckie pozycje.Artyleryjski ogień a czasem salwy „Katiusz” 4 A Gw i 27 A trwały niemal przez całą noc.O godz. 2. 00 sztab Sztiemmiermanna wydał rozkaz, który mówił, że na pomoc z zewnątrz nie ma szans i zgrupowanie same będzie musiało wydostać się z kotła. Wszystkie osobiste rzeczy, samochody, furmanki, artylerię należało porzucić. Niemieckim żołnierzom wydano większą porcję wódki i rozdano pozostałe zapasy produktów.

O godz. 3. 00 dwie niemieckie kolumny, ciasno ugrupowane wyruszyły do ostatniej próby wyrwania się z okrążenia. Skoncentrowały się one w rejonie wiosek Chilki i Szendierowka.Koło godz. 4. 00 obje kolumny jednocześnie natarły na pozycje zajmowane przez 180 DStrz 27 A. Dziesiątki tysięcy niemieckich żołnierzy przy wsparciu pozostałych sprawnych czołgów, dział szturmowych i transporterów opancerzonych rzuciły się do ataku na odcinku wynoszącym o 3? 5 km szerokości. Z prawej strony atakujących znajdowały się wioski Chilki, Pietrowskaja Guta, Dżurżency; z lewej strony – Komarowka, Poczapincy. Z powodu bardzo silnej zawiei widoczność ograniczała się do pięciu metrów, co pozwoliło Niemcom nagle wyjść prosto na sowieckie okopy. Atakujące kolumny bardzo szybko przebiły wyłomy w pozycjach obronnych 180 DStrz i nie zatrzymując się dalej szybko poruszały się w kierunku niemieckich pozycji. Pozycje 180 DStrz zostały rozdzielone i teraz składały się z poszczególnych ognisk obrony. Sowieccy żołnierze prowadzili huraganowy ogień z wszystkiego, co posiadali, ale Niemcy mimo wysokich strat dalej nacierali. Teraz zadaniem 180 DStrz było przetrwać do podejścia rezerw z rejonu Nowej Budy, gdzie znajdował się sztab i odwody. Kompromisu w tej bitwie być nie mogło – nikt już nie mógł cofnąć się, mógł dalej nacierać lub umrzeć. Sowiecki żołnierz był żywy póki strzelał jego pistolet maszynowy lub karabin maszynowy. Używanie karabinu nie miało żadnego sensu przeciw tysiącom Niemców, którzy nagle pojawili się tuż przed okopami. Jeżeli kończyli się naboje, to na przeładowanie już nie było czasu? do transzei wdzierali się Niemcy i punkt oporu przestawał istnieć.

Nacierając dalej po 2-3 kilometrach Niemcy natknęli się na pozycje 16 PPDes z 5 DPDes Gw zajmującej pozycje na północ od wioski Pietrowska. Kolumny niemieckie zaczęły powoli tracić swoją zwartość w czasie walki zaczęły oddzielać się od nich mniejsze grupy. Sytuacja pułku była już krytyczna, lecz wkrótce zaczęły przybywać posiłki z sąsiedniego 126 PStrz z 41 DStrz.Do świtu Niemcy wyszli na północno-wschodnie peryferie Dżurżencew i do Poczapincam. Na skraju wioski Dżurżencew Niemcy napotkali już nie tylko piechotę, lecz również czołgi 5 A Panc Rotmistrowa. Atakujące oddziały niemieckie bardzo silnie naciskały i w końcu przełamały sowiecką obronę i wdarły się do parowu na północno-wschodnim skraju wioski rozpoczynając zacięty bój w samej wsi. Sytuacja zaostrzała się, dlatego że w Dżurżencach znajdowały się sowieckie sztaby. Generał Trofimienko mimo ryzyka zniszczenia sztabu nie wycofał go i sam został kilkaset metrów od nacierających Niemców. Powoli w walce zaczęli brać górę nacierający Niemcy liczebnie przeważając nad broniącymi pozycji oddziałami sowieckimi. Uporczywe walki toczyły się o każdą chatę. Ale, w centrum wsi obok cerkwi stał dywizjon wyrzutni?Katiusz? majora Jakowlewa i kiedy Niemcy zdobyli pobliskie domy i opanowali ulice dał one salwę w ich stronę – to był ostatni sowiecki argument. Niemcy nie wytrzymali niespodziewanego ognia Katiusza i zaczęli przesuwać się w lewo, do Poczapincam.

Niemieckie straty w walce były ogromne, lecz 3000 – 5000 atakujących, przeszło jarami między Durżencami i Poczapincami. W tych zaś jarach oni dostali się pod silny ogień artyleryjski 11 dział 438 PAPpanc Gw półkownika Nowikowa. Pod przykryciem silnej zawiei, pewne grupy Niemców przeszły obok artyleryjskich pozycji, tymczasem główne zgrupowanie na nią natarło. Nacierający Niemcy znowu ponieśli znaczne straty dotarli jednak do armat gdzie doszło do walki wręcz z artylerzystami. 2-3 armaty z pułku przez cały czas walki prowadziły ogień. Tu atakujący stracili koło 1000 zabitymi, koło 200 jeńców, 2 czołgi, 1 armatę i wiele wozów.

Trzeba powiedzieć, że sowieckie wojska wokoło wioski Poczapincew były ostatnią przeszkodą, przez którą oddziały przebijające się w okolice Łysianki miały przed sobą. O tym dobrze wiedziały obie strony. Na granicach wokoło Poczapincew natężenie walk osiągnęło apogeum. Wszyscy wiedzieli, że teraz waży się ostateczny wynik całej operacji. Na prawej flance, między Poczapincami i Dżurżencami atakujący Niemcy nie zdołali przełamać sowieckiej obrony mimo znacznych strat.

Na środkowym odcinku oddziałom niemieckim udało się przedrzeć się do samych domów Poczapincew, lecz w tedy do kontrataku poszli kursanci szkolnego batalionu 41 DStrz Gw kapitana Jelistratow ja.W czasie tych walk niemieckie kolumny ostatecznie rozpadły się na samodzielne grupy, które już nie miały jednego dowództwa. Główne zgrupowanie niemieckie rozciągnęło się na długości 15 km od Poczapincew do Szendierowki i uporczywie poruszało się w kierunku Łysianki. Tymczasem, kiedy jedna grupa atakowała przeciwnika i związywała jego bojem, inna próbowała przejść drogą okrężną.Kursanci zabili kilkaset atakujących a 208 wzięli do niewoli, ale i oni nie zdołali zatrzymać nacierających jak w transie Niemców.

Ataki Niemców jednocześnie wykonane były z obu stron Poczapincew, aby znaleźć najsłabszy punkt w sowieckiej obrony. Od strony Komarowki pojawiły się niemieckie oddziały z czołgami i silnym atakiem natarli na lewą flankę, między wioskami Poczapica i Morinca. Właśnie tu niemieckim oddziałom udało się nareszcie sforsować sowiecką obronę. W tym miejscu droga w kierunku Łysianki była otwarta. Dalej stały już tylko sowieckie oddziały zewnętrznego frontu okrążenia nie zdolne do powstrzymania nacierających od tyłu Niemców. Faktycznie przełamanie powiodło się na linii bronionej przez siły 27 A i 4 A Gw. W szczególnie ciężkim położeniu znalazła się 4 A Gw, która w tym czasie utrzymywała zewnętrzny front, a jednocześnie musiała powstrzymać wyrywających się z okrążenia Niemców.

Jak tylko utworzyła się szczelina ruszyły przez nią ogromne masy zdeterminowanych ocalić życie ludzi, dla których istniało tylko jeden – bieg. „Bieg za życiem” – właśnie tak później mówili ci, którym się to udało. W tym czasie niemiecki żołnierz był już do granicy swoich fizycznych możliwości a moralnie, wielu nawet przekroczyło barierę samokontroli.Według sowieckich danych, przejście to istniało 10–15 minut, po czym był znowu zostało zamknięte. Lecz prawdopodobnie korytarz ten był otwarty znacznie dłużej niż twierdzi sowiecka oficjalna historiografia.Dowiedziawszy się o tym przerwaniu. Sowieckie dowództwo postanowiło użyć całej posiadanej artylerii do prowadzenia zmasowanego ognia, aby nie dopuścić do przedostania się niemieckich żołnierzy i maszyn, które właśnie wymykały się z okrążenia. Ogień artyleryjski zadał Niemcom poważne straty, lecz nie był w stanie zatrzymać tak wielkiej masy uciekających. Na przerzucenie innych oddziałów zabrakło czasu. Według obecnych ocen przejście to było otwarte przez 3–5 godzin. Przebiwszy ten wyłom Niemcy mieli dosyć czasu dla wyjścia z wewnętrznego pierścienia okrążenia.

Tragedia na brzegu Zgniłego Tikicza

Według niemieckiego planu natarcie miało być prowadzone za wszelką cenę w kierunku Łysianki, przed którą Niemcom udało się uchwycić nieduży przyczółek mostowy. Lecz wcześniejsze ciężkie walki, zła widoczność i rozpacz, która panowała wśród niemieckich żołnierzy koniecznie wniosły swoje korekty do opracowanych wcześniej planów. W czasie walk kolumny zaczęły się samoistnie dzielić na mniejsze a te poczęły rozchodzić się w różnych kierunkach. Mimo prób natarcie sił próbujących dotrzeć do otoczonych sił zostało powstrzymane na kolejnej sowieckiej pozycji obronnej momencie rozpoczęcia operacji wyjścia z okrążenie siły niemieckie z zewnątrz nie były w stanie prowadzić żadnych znacznych działań dla ułatwienia działań okrążonym. Czołgiści nie mogli przebić się do okrążonych, nie potrafili nawet zdobyć przyczółków Górskim Tikiczem dla cofających się oddziałów. Udało się to jedynie zdobyć mały przyczółek w rejonie wioski Łysianka. Kiedy kolumny Sztiemmiermanna zaczęły się przedzierać do głównych sił te próbowały zdobyć wzgórze 239.0, by w ten sposób im pomóc.Koło 4 km bardziej na południe od wzniesienia 239.0 około 20 – 25.000 Niemców wyszło nad brzeg rzeki Górski Tikicz, gdzie odegrała się jedna z największych tragedii tych walk. Do rzeki dotarły liczne niezorganizowane grupy wchodzące wcześniej w skład jednej z kolumn. I te olbrzymie skupisko żołnierzy bardzo zmęczonych wcześniejszymi walkami było na pograniczu paniki. Psychika tych ludzi już nie mogła wytrzymać żadnego wstrząsu. Te tysiące półżywych, przemarzniętych i głodnych ludzi, którzy dotarli do Zgniłego Tikicza nie zastały na brzegu nic, co mogło im przynieść ratunek. Spodziewano się przyczółka mostu, po którym mogliby przejść na drugą stronę rzeki a tym samym uratować życie, lecz nic tam takiego nie zobaczyli.Zazwyczaj, Zgniły Tikicz ma spokojny bieg i nie jest rzeką trudną do przeprawy. Lecz w środku lutego rzeka wyglądała jak szybki lodowy potok. Niemcy na brzegu rzeki nie mieli nic do przeprawy przez nią wszystko, bowiem pozostawiono przed operacją przebijania się do głównych sił. Teraz rzeka ta była ostatnią przegrodą do sukcesu, jaki był już blisko.Sytuacje pogorszał fakt, że pojawienie się tak dużej grupy nad rzeką nie zostało niezauważone przez sowieckie dowodowo. Niebawem odezwała się sowiecka ciężka artyleria, która zaczęła ostrzeliwać brzeg rzeki. Niemców jednak na nim wciąż przybywało podobnie jak strat od coraz silniejszego ostrzału. Do tego czasu, bowiem Koniew ostatecznie pojął, że okrążone oddziały przełamali sowieckie pozycje obronne i wychodzą z kotła. Przez telefon odbył rozmowę ze Stalin, który w tę noc nie spał i uważnie śledził przebieg zdarzeń w tym rejonie. Działania sowieckiej strony stały się, dlatego bardzo stanowczymi.

Do uderzenia na przedzierające się oddziały niemieckie zaczęto szybko ściągać siły 5 KKaw Gw i 62 DStrz Gw. Potężne kontrataki na niemieckie pozycje wykonały o świcie w rejonie Komarowki pozostałe siły 5 KKaw Gw i 5 DPDes Gw. Niedługo później było wykonane jeszcze jedno uderzenie teraz z rejonu Dżurżencew w kierunku na Poczapicy częściami sił 18 KPanc i 20 KPanc. Z tyłu przez Szendierowku na Chilki poruszyły oddziały 29 KPanc. Ale trzeba zaznaczyć, że te działania były już spóźnione o ok. 3–5 godzin, aby mogły przynieść pożądany wynik.Sowieckie czołgi uderzyły na niemieckie tyły i zaczęły posuwać się dalej rozstrzeliwując wszystko po drodze. Zorganizowanie osłony przeprawy Niemcom się nie udało z powodu braku odpowiedniej broni. Szybko po stronie niemieckiej w szeregi wdarł się jeszcze większy chaos, który jeszcze bardziej pogorszył ich sytuacje. Wielu niemieckich żołnierzy słysząc zewsząd strzelanie po prostu nie wiedziało, dokąd iść. Położenie Niemców na brzegu stało się krytyczne. Wielu żołnierzy widząc zbawczy przeciwny brzeg, w rozpaczy prosto rzucało się w lodową rzekę mając nadzieję ją przepłynąć. Lecz zimowy mróz, silne fizyczne i moralne wycieńczenie robiły swoją sprawę ludzie szli na dno setkami. Ocenia się, że na drugi brzeg przedostać się mogło tylko koło 10-15.000 ludzi. Lecz fakt przebycia przez rzekę nie kończył tego koszmaru. Przemoknięci i zziębnięci musieli przebyć jeszcze kilka kilometrów na mrozie zanim dotarli do swoich pozycji.

Straty stron

Straty sowieckie a zwłaszcza niemieckie w Korsuńsko-Szewczenkowskiej bitwie są jedną z najbardziej spornych tym dla badaczy obu stron. Obie strony skłonne są do silnego wypaczenia realnej statystyki. Sowieci, którzy niewątpliwie wygrali Korsuńskiej operacji, tradycyjnie starają się powiększyć swoje zwycięstwa, czemu silnie sprzyjał komunistyczny ustrój, a przez co nieobecność jakiejś krytyki, która podważałaby jakiekolwiek dane niezgodne z oficjalną propagandą. Według danych sowieckich Niemcy stracili podczas operacji Korsuńsko? Szewczenkowskiej 52 000 zabitych oraz 11 000 jeńców 500 dział ponad 600 czołgów i 329 samolotów. Z tych danych można się zorientować że gdzieś zaginęło sowieckim historykom ok. 30 000 z prawie 100 000 otoczonych. W przypadku czołgów i dział szturmowych to w lutym 1944 Niemcy stracili odpowiednio 339 i 259 maszyn tyle że na całym wschodnim froncie. Niemieccy autorzy chorobliwie przeżywając porażkę pod Korsuniem z wszystkich sił próbowali pomniejszyć sukces przeciwnika. Fałszerstwa wokół działań w rejonie Korsunia zaczęły się od razu po zakończeniu bitwy.Po zakończeniu operacji, Niemcy stworzyli Grurre Mattenklott – grupę dla obliczenia sił, które wyszły z okrążenia. To była oficjalna organizacja, której jednak wyniki aktywnie wykorzystała propaganda Gebbelsowska. Obiektywności od tej grupy, Grurre Mattenklott nie należało oczekiwać, dlatego, że powołując się na wyniki pracy tej organizacji, hitlerowska propaganda próbowała stworzyć obraz sukcesu na tle dużej porażki. Według danych Grurre Mattenklott z kotła wyszło 36.262 ludzi. Dodatkowo do zakończenia operacji samoloty transportowe wywiozły 4, 161 ranionych. Sam Mansztain, odpowiedzialny za niepowodzenia mówił po wojnie: ?Dwudziestego siódmego lutego dowiedzieliśmy się, że z kotła wyszło 30000-32000 ludzi. Ponieważ w nim znajdowało się sześć dywizji i jedna brygada, przy obliczeniu niskiej liczebności wojsk to znaczną część stanowiła liczba aktywnych bagnetów. Ogromny ból nam sprawiło to, że pozostawiono dużą część ciężko rannych, których wychodzące z okrążenia oddziały nie mogły zabrać”. Dziwne jest to, że o ilości tych, którzy wyszli z okrążenia dowódca dowiedział się dopiero 28 lutego, chociaż przełamanie nastąpiło „w nocy z 16 na 17 lutego” (Mansztiejn, „Utracone zwycięstwa”).Według oficjalnej niemieckiej wersji okrążonych zostało trochę ponad 50.000, a uratowało się 40.000. Wychodzi na to, że straty wyniosły 10-12.000. Po wojnie niemieccy generałowie poszli dalej i przyznali się, że uratowało się koło 30.000. Wtedy straty raptownie powiększyły się do 20.000.Zgodnie z ostatnimi zachodnimi autorskimi badaniami okrążonych zostało koło 60.000 z których 34% nie zdołało się uratować. Wyszło na to, że straty wyniosły więcej niż 20.000 ludzi. Jeżeli liczyć dane, Grurre Mattenklott oznaczałoby to, że uratowało się 36.000 + 4.000 ewakuowane przez samoloty, razem 40.000 ludzi. Przyjmujemy, więc że straty wysokości 20.000 można uznać za wiarygodne. Ale gen Leeb przygotowując wyjściowe dane dla swojej grupy bardziej dbał o propagandę niż rzetelne dane. Sam Mansztein mówił o 30-32.000 uratowanych. Uwierzmy niemieckim generałom i przyjmijmy, że z okrążenia wyszło ok. 30.000 ludzi. Możemy założyć, że armia sowiecka okrążyła 52-56.000. Dodamy do nich jeszcze kilka tysięcy żołnierza, którzy próbując przedrzeć do swoich dotarli do kotła i otrzymamy wtedy 56-60.000 okrążonych. Jeżeli według słów niemieckich generałów wyszło koło 30.000, to straty otoczonych oddziałów mogły wynieść 25-30.000? i właśnie ta liczba wydaje się najbardziej prawdopodobna. Ciężkie walki trwały na zewnętrznym froncie gdzie przebić się do okrążonych oddziałów próbowały III KPanc i XLVII KPanc.Według źródeł niemieckich 8 A w lutym 1944 ona straciła 668 ludzi, z których 630 przypada na III KPanc. Te dane wyglądają nieco dziwnie, ponieważ Niemcy działali aktywnie w niezbyt dobrej sytuacji i nie odnieśli powodzenia.W 1 A Panc sytuacja przedstawiała się w następujący sposób.XLVII KPanc według danych niemieckich stracił pod Korsuniem 50-100 czołgów i dział szturmowych.3 DPanc XLVII KPanc potwierdziło stratę w walkach 26 czołgów.11 DPanc XLVII KPanc oraz I./26 Batalion Panter wchodzący w skład dywizji liczyły razem 20 lutego 120 Panter, a 29 lutego doszło jeszcze 8 Panter, co daje razem 128 Panter. W końcu stycznia 11 DPanc otrzymała 14 Panter. W styczniu do 11 DPanc przydzielono dodatkowo I./26 Batalion w stanie 20 stycznia wynoszącym 39 Panter.13 DPanc XLVII KPanc w dniu 1 lutego miała tylko 18 sprawnych czołgów i 4 czołgi w czołówkach remontowych i miały wrócić do linii w ciągu 3-ch tygodni. W lutym i styczniu dodatkowych czołgów do 13 DPanc nie przysłano. W dniu 1 marca w dywizji pozostało 8 czołgów a 10 maszyn miało powrócić z remontu w ciągu 2-ch tygodni.14 DPanc XLVII KPanc w czasie trwania bitwy nie otrzymywała uzupełnień czołgów. 1 lutego dywizji znajdowało się 19 czołgów i 9 dział szturmowych ponadto, jeszcze 19 czołgów i 9 dział szturmowych miały powrócić z remontu w ciągu 3-ch tygodni. 1 Marca 14 DPanc posiadała jeszcze sprawnych 14 czołgów i 4 działa szturmowe dodatkowo w remoncie znajdowało się 10 czołgów i 2 działa szturmowe miały one powrócić do jednostek w ciągu 2-ch tygodni. Jeszcze 4 czołgi i 1działo szturmowe dywizji były wymagały dłuższej naprawy.Niemiecka strona powołując się na referaty, twierdziła, że 1 A Panc straciła 91 czołgów i 19 dział szturmowych StuG.1 APanc w lutym 1944 straciła 623 zabitych, rannych i zaginionych.16 DPanc w dniu 23 stycznia miała 136 czołgów i dział szturmowych.1 DPanc w dniu 23 stycznia miała 58 czołgów i dział szturmowych.Ciężki pułk czołgów Biekie (Bdke), w dniu 23 stycznia miał w batalionie Tygrysów 34 maszyny, w dniu 29 stycznia w batalionie Panter było ich 57. Ogólnie obliczono że armia straciła w walce 91 czołgów i 13 dział szturmowych.198 DPiech w lutym straciła 956 ludzi.Z niemieckich źródeł wynika, że łączne straty czołgów na zewnętrznym froncie kotła liczyły od 150 do 200 maszyn.Straty radzieckiej strony pozostają nieznanymi.Straty niemieckiej strony poniesione od 5 po 18 lutego 1944 według sowieckich źródełSamolotów – 430Czołgów 155Dział szturmowych – 59Dział – 376Moździerzy – 269Karabinów maszynowych – 900Zdobycze wojsk 2 Frontu UkraińskiegoSamolotów – 41Czołgów – 116Dział szturmowych – 51Transporterów opancerzonych – 85Wozów pancernych – 32Działa – 618Moździerzy – 267Karabinów maszynowych – 789Samochodów – 10.000Parowozów – 7Wagonów i cystern – 415Ciągników – 127Wozów z wojennymi materiałami – 4050koni – 6418Masek przeciwgazowych – 39.200Magazynów z amunicją i uzbrojeniem – 64Jeńców żołnierzy i oficerów – 18.2004 Armia Gwardii od 24 stycznia do 18 lutego:Wyeliminowała koło 28.000 żołnierzy (tylko w dniach 17–18 lutego wyeliminowano 19.330 żołnierzy) d niewoli wzięto koło 8.500 żołnierzy (tylko w dniach 17–18 lutego 5106 jeńców)Zdobyła też:dział – 331samochodów – 2459koni – 3842wagonów – 170Jak widać sowieckie łupy przekroczyły znacznie liczbę broni posiadanej przez niemieckie siły, które zostały okrążone. Objaśnić te statystyczne rozbieżności można subiektywnymi i obiektywnymi czynnikami. Subiektywnie – sowieccy dowódcy często upiększali swoje zasługi. Obiektywnie? walki trwały nie tylko na wewnętrznym, lecz również na zewnętrznym froncie okrążenia. Na przykład Mansztain po walkach oświadczył, że wojska sowieckie straciły ponad 700 czołgów, chociaż według sowieckich historyków w obu armiach pancernych było razem 343 czołgi i działa pancerne. Zapomniano jednak o 5 Armii pancernej posiadającej 372 czołgi i działa pancerne oraz uzupełnieniu wojsk 400 nowymi czołgami. W tym momencie siły pancerne armii czerwonej będą liczyć ponad 1100 wozów bojowych (nie licząc samodzielnych oddziałów pancernych) a to zmienia postać rzeczy.PodsumowanieNa podstawie artykułu można wywnioskować że w rzeczywistości sukces wojsk sowieckich jest znacznie mniejszy niż do tej pory przedstawiała sowiecka propaganda. Mimo niemal tragicznej sytuacji dowództwo niemieckie zdołało wyprowadzić znaczna część wojsk z kotła. Jeszcze raz okazało się, że dobrze wyszkolony żołnierz niemiecki dobrze dowodzony może wyjść z prawie niemożliwej sytuacji. Stracono wprawdzie znaczną część uzbrojenia, ale ocalono kilkadziesiąt istnień ludzkich. Po drugiej stronie frontu było znacznie gorzej mimo znacznej przewagi nie udało się zakończyć operacji sukcesem. Znowu nie popisał się marsz Żukow który nie potrafił doprowadzić do zniszczenia otoczonych sił niemieckich. Co więcej doprowadził do tego że niewiele brakowało a część sił została by pobita przez kontratakujące oddziały niemieckie. 12 lutego Stalin odebrał mu koordynowanie działań obu frontów i przekazał je gen Koniewowi który z trudem, ale opanował powstałe zamieszanie. Dzięki niemu dowódca gen Stemmermann aktywnie działając potrafił wyprowadzić większość sił mimo własnej śmierci. 17 lutego salut armatni w Moskwie obwieścił światu?kolejne wielkie zwycięstwo? niezwyciężonej Armii Czerwonej.Niebawem dodatek do książki p A Wilczyńskiego pt „Lubań 1945 ostatnie zwycięstwo III Rzeszy” w dzale literatury krótka recenzja.Andrzej

cs:Korsuň-ševčenkovská operaceen:Korsun–Shevchenkovsky Offensivees:Cerco de Korsun-Cherkassyfi:Korsunin mottifr:Bataille de Tcherkassyit:Battaglia di Korsun-Sevcenkovskijja:コルスン包囲戦ro:Punga Korsunsk:Korsuň-ševčenkovská operáciasv:Korsun-Tjerkassy-fickantr:Dinyeper-Karpatlar Taarruzuuk:Корсунь-Шевченківська операціяzh:科爾遜-契爾卡塞攻勢