Magallaes-Elkano espedizioa

Itsasbide Komertzialak

Espedizioa XVI. mendearen hasieran gauzatu zen. XV. mendean, aurrerapen handiak egon ziren nabigazioan, batik bat Portugal eta Espainian. Honek ekarri zituen itsasbide berriei esker, merkataritza hobekuntzak egon ziren (“iraultza komertziala”)^[3][4]. Itsas garapen iberiarra (1400-1600) nabarmena izan zen, Esplorazioen Aroa irekiko zuena.

Mongoliar Inperioak Asian zuen nagusitasunarekin (Pax Mongolica edo mongoliar bakea), europarrek denbora luzez lur segurutik igarotzeaz gozatu zuten, Zetaren Bidea erabiliz Indietarantz (garai hartan, gutxi gora-behera, Asiako hegoalde eta ekialde osoa bezala hartzen zena) eta Txinarantz, ondasun iturri baliotsuak zirenak, espezieak eta zeta bezala. Turkiarrek Konstantinopla hartu zutenean, eta Ekialde eta Mendebaldearen arteko merkataritza itxi zutela esan ohi da, Mediterraneoko itsas merkataritzaren ibilbide nagusiak itxiz edota baldintzatuz. Horrela, Europak Asiako espezien eta gainerako produktuen hornidura galdu zuen eta honek arazo ekonomikoak eragin zituen^[5][6]. Hala ere ikuspegi hau ezbaian jarri da azken urteotan, aurkikuntzak turkiarren ibilbide komertzialen konkisten aurretik eman zirelako^[7]. Portugal eta Gaztela saiatu ziren beste bide batzuk aurkitzen komertzio horrekin jarraitzeko.

1470ean, Paolo dal Pozzo Toscanelli florentziar astronomoak, Alfonso V.a Portugalgoari, Atlantikoan zehar mendebalderantz nabigatzea, Espezieen Uharteetara, Katai eta Zipangora iristeko modu azkarrago bat izango zela iradoki zion, Afrika ingurutzeko ibilbidea baino, baina Alfonsok, bere proposamena errefusatu zuen^[8]. 1474an, Toscanellik mapa bat bidali zion Koloni, Asiako mendebalderako bide baten ideiarekin^[9]. 1480ko hamarkadan, Kolon anaiek Indietara "Ozeanoko Itsasoan" (Atlantikoa) zehar mendebalderantz nabigatuz iristeko plan bat proposatu zuten. Hala ere, hau zaildu egin zen Afrika inguruko hego-ekialdeko igarobidea Bartolomeu Diasek 1488an ireki zuenean, Esperantza Oneko lurmuturrera (egungo Hegoafrika) iritsi zenean^[10].

Ikuspuntu geografikoa Amerikaren aurkikuntzaren aurretik

Mendebaldean heziketa jaso zuten pertsona guztiek bazekiten, Aristotelesen garaitik behintzat, Lurra esferikoa dela^[11]. Lurraren esferikotasuna, Ptolomeoren lanean ere azaltzen da, non, neurri handi batean, Erdi Aroko astronomia oinarritu zen. Lurra esferikoa den ustea argi eta garbi islatzen duten idazle kristauen artean San Beda Agurgarria aurkitzen da bere Denboraren Aitortzan, 723. urte inguruan idatzia. XV. mendearen amaieran, zeruko nabigazio teknikak, Eguzkiak eta izarrek zeruan duten posizioa erabiltzen dutenak, Lurra esfera bat dela ulertzearekin batera, aspalditik erabili zituzten astronomoek, eta marinelak aplikatzen hasi ziren^[12].

K. a. III. mendean jada, Eratostenesek, Lurraren zirkunferentzia zuzen kalkulatu zuen geometria sinple bat erabiliz eta objektuek urrutiko bi lekutan proiektatzen zituzten itzalak aztertuz^[13]. K. a. I. mendean Posidoniok Eratostenesen emaitzak berretsi zituen, izar behaketak bi toki ezberdinetan alderatuz. Neurketa hauek asko ezagutzen zituzten adituek, baina Ptolomeok distantzia unitate txikienak eta zaharkituenak erabiltzeak XV. mendean Lurraren tamaina heren batean gutxiestera eraman zuen^[14].

Pierre d'Aillyren Imago Mundi (1410) lanaren bidez, Kolonek Alfraganoren estimazioaren berri izan zuen, latitude gradu batek (edo ekuatorean zeharreko longitude gradu batek) ${\displaystyle 56{\tfrac {2}{3}}}$ milia arabiar hartzen zituela (66,2 itsas milia edo 122,6 kilometro), baina ez zen konturatu hori milia arabiarraretan adierazten zenik, berak ulertzen zituen Erromatar milien ordez^[15]. Beraz, Lurraren zirkunferentzia 30.200 kilometrokoa (16.300 nmi) zen ekuatorean eta 26.200 kilometrokoa (14.100 nmi) 30 gradu iparraldera (Amerikarako bidaiaren ingurua), balio zuzena 40.075 kilometrokoa (21.639 nmi) ekuatorean eta 34.735 kilometrokoa (18.755 nmi) 30 gradu iparraldera zenean.

Gainera, aditu gehienek Ptolomeoren estimazioa onartu zuten, Eurasiak 180°ko luzera hartzen zuela, 130° errealen (Txina kontinentaleraino) edo 150°ren (Japoniaraino Espainiako latitudean) ordez. Kolonek, bere aldetik, estimazio handiagoa uste zuen, ehuneko txikiagoa utziz urarentzat. D'Aillyren Imago Mundin, Kolonek, Marino Tirokoaren estimazioa irakurri zuen, Eurasiaren luzetarako hedadura 225ºkoa zela. Baliteke Esdrasek egindako kalkulua jarraitzea: "[globoaren] sei zati bizitzeko modukoak dira eta zazpigarrena urez estalita dago". Marko Poloren baieztapenaren berri ere bazuen, Japonia ("Zipangu" deitu ziona) Txinatik ("Cathay") 2.414 kilometro ekialdera zegoela, eta Ekuatoretik dagoena baino gertuago. Toscanelliren ideiak eragin zuen, Japonia baino ekialderago bizi ziren uharteak zeudela ere pentsatzen zen, Antillia mitikoa barne, Azoreak baino mendebalderago ez zegoela pentsatzen zena^[15][16].

Beraz, Kolonen garaian Kanariar Uharteetatik Japoniarako distantzia 9.800 kilometro (5.300 nmi) edo 3.700 kilometro (2.000 nmi) ingurukoa zela uste zuen, Eurasiako luzerako zatian erabiliko zuen estimazioaren arabera. Jakina da benetako kopurua askoz handiagoa dela orain: 20.000 kilometro inguru (11.000 nmi)^[17]. XV. mendeko itsasontzi bakar batek ere ez zuen hain bidaia luzea egiteko adina janari eta ur geza garraiatuko, eta esploratu gabeko ozeanoan zehar nabigatzeak zekartzan arriskuak oso handiak izango ziren. Europar nabigatzaile gehienek, Europatik Asiarako mendebalderako bidaia bideraezina zela ondorioztatu zuten. Hala ere, Errege-erregina Katolikoak, Iberiar Penintsulan gerra garesti bat burutu ondoren, Europako beste herrialde batzuekiko abantaila lehiakor bat lortzeko irrikaz zeuden Indiekin merkataritza bilatzeko. Kolonen proiektuak, burugabea bazen ere, halako abantaila agintzen zuen, eta honela iritsi zen, akats horren ondorioz, Amerikaren aurkikuntza.

Amerikaren aurkikuntza

1492ko abuztuaren 3an Kristobal Kolonen lehen bidaia Palos de la Fronteratik atera zen Moluketarantz. Urte horretako urriaren 12an Guanahanira ritsi ziren, Bahametan (San Salvador izena eman zioten). Amerikaren aurkikuntza kasualitatez eman zen, mendebaldetik ekialdera iristen saiatuz. Lau bidaia egin zituen Kolonek, eta laugarrenean ere ziur zegoen berak aurkitutakoa Moluketara iritsi aurreko uharteak baino ez zirela. Laugarren bidaia horretan Malakako itsasartea aurkitu nahi zuen^[18], Errege Katolikoak kezkatuta baitzeuden Portugalek egindako aurrerapenengatik^[19]. Azken finean, Vasco de Gamaren espedizioa (1497-1499) Indiara iritsi zen Afrika inguratuz, eta mendebaldetik beste bide bat aurkitzea beharrezkoa zen.

Kolon hil zen, baina Gaztelak jarraitu zuen espedizioak bidaltzen. Honela, Vasco Núñez de Balboak, lur lehorreko espedizio baten bidez, Ozeano Barea Chucunaque ibaiaren mendilerroaren tontorretik ikusi zuen (gaur egungo Urrucallala mendiak, Panama), eta "Hegoaldeko itsasoa" deitu zuen.^[20][21], 1513ko irailaren 25ean^{[22][oh 1]}. Honek bidea ireki zion itsasotik espedizio berriak egiteari.

Tordesillasko Ituna

Portugal eta Gaztelaren arteko itsasoen konkistaren testuinguru honetan, hainbat itun sinatu ziren XV. eta XVI. mendeetan. 1494an, Tordesillasko Ituna^[23] sortu zuten eta hainbat muga ezarri zituzten itsasbide berriak bilatu ahal izateko; Ozeano Atlantikoan egindako lerro baten bidez, munduko eragina bitan banatuta geratu zen. Alde batetik, Espainiak mendebaldeko eremuaren kontrola zuen; honek Amerikako kontinentearen zati handi bat hartzen zuen, baita Kanariar Uharteak ere. Bestalde, Portugalek ekialde osoa kontrolatzen zuen; Afrikatik Indiako Ozeanora eta Hego Amerikako ekialdeko zati bat (Brasilen kolonizazioa ahalbidetuko zuena).

Aurrekoa kontuan hartuta, Espainiak interes handia zuen Asiarako itsasbide batean, ez zekarrena Afrika inguratuz hegoalderantz nabigatzea, eta gero ekialderantz Indiaraino joatea.

Finantziazioa

Magallaesek Portugalgo erregeari, Manuel I.ari, bide komertzial berriak aurkitzeko asmoak azaltzean, Manuel I.ak, haren proposamena bertan behera utzi zuen,^[24] honek Asiarantz Afrika inguratuz nabigatzeko bide bat jada ezagutzen zuen eta bide berri bat finantzatzeko beharrik ez zuelako. Orduan, Magallaesek, Espainiara joatea erabaki zuen, orduko Karlos I.a errege gazteari, bere proiektu ausarta erakusteko. Karlos I.ak proiektua onartu ondoren, 1518ko martxoaren 22an, Valladoliden, Magallaesi "nuestros adelantados e governadores de las dichas tierras e yslas” titulua ematen zioten. Bidaia osoa finantzatzeko, erregeak, Karlos I.a, lortu zuten 8.346.379 marabedietaik, %77 eman zien. Diru horren parte bat Fugger familiak eman zuen^[25][26][27], Karlos V.aren hautaketa finantziatu zuen familia berak^[28], Gaztelaren gaineko abalak eskatuz^[1][29].

Hornidura

8.346.379 marabedietatik, 1,252,909 janaria erosteko izan ziren, ia itsasontziak bezain garestiak. Ontzi bakoitzeko janariaren %80a, galletak eta ardoa ziren. Hortaz aparte, irina, gazta, almendrak, pikuak, ziapea eta haragi gazia ere eraman zuten.^[30] Ontzi batzuetan haragia bizirik eraman zuten, zazpi behi eta hiru txerri. Azpimarratu behar den elikagai bat, irasagar-okela da, Elkanok jaten zuena. Irasagar-okelak, jakin gabe eskorbutoa prebenitzen zuen, C bitamina kantitate handia zuelako.

Ontziak

Espedizioa, hasiera batean, bost ontziz zegoen egituratuta, 235 gizonekin Magallaesen agindupean: Trinidad, Victoria, Santiago, Concepción eta San Antonio, Trinidad itsasontzia ikur gisa zutelarik.^[31]

Victoria izan zen nabigazioa amaitu zuen itsasontzi bakarra. Ez da ezagutzen itsasontzien konfigurazioaren xehetasunik, ez baitago inongo itsasontziren ilustrazio garaikiderik.

Tripulazioa

Juan Sebastian Elkano, itzulerako bidaiaren buru izango zena, Gaspar de Quesadak gidatutako Concepción ontziaren maisu moduan abiatu zen.^[32] Espedizioan Antonio Pigafetta ere zihoan, bidaiaren kronika bat idatziko zuena. Ontzidia “Armada del Maluco” izenarekin izendatu zuten, espezien uharteengatik (Molukak), eta ontzi bakoitzak bi urterako elikagaiak zituen.^[31][33]

Euskaldunak

Euskaldun askok hartu zuten parte bidaia horretan, 35 edo, ezagunak. Andaluziarren ondoren ordezkaritza handiena osatzen zuten (portugaldarrak 28, bi Gaztelakoak 21 eta genoarrak 19 zirelako). Bizkaitik 21 kide, gehienak Bermeo eta Bilbokoak, 10 gipuzkoar eta 4 nafar.^[34]

Beste bi marinel ere euskal jatorrikoak ziren, Geronimo itsasmutila edo Francisco morroia kasu, penintsulako hegoaldean jaio arren, gurasoren bat euskalduna zutelako, lehenak aita (Cristobal Garcia) eta bigarrenak ama (Juana de Durango).

Irteera

Ontzidia, Sevillako portutik atera zen 1519ko abuztuaren 10ean. Guadalquivir ibaian behera abiatu ziren, Sanlucar de Barramedan (Cadiz) itsasoratu arte, hemendik hegoalderantz jo zuten. ^[35] Hala ere, zailtasunak leuntzeko, marinelak hara eta hona zebiltzan; beraz, espedizioa, ofizialki, 1519ko irailaren 20an itsasoratu zen. ^[36][37]

Atlantikoa zeharkatzea

Bidaiaren lehen geldialdia Kanariar Uharteetan izan zen. Hemen, Magallaesek haren aitaginarrebaren (Diego Barbosa) mezu sekretu bat jaso zuen, kapitain espainolek altxamendu bat egiteko asmoa zutela esaten zuena.^[38]

Afrikako iparraldeko kostaldea inguratu ondoren, ontzidiak Atlantikotik Ameriketarantz nabigatu zuen.

San Telmoko sua

1519ko urriaren 3an, Atlantikoaren zeharkaldian, eguraldiak okerrera egin zuen; haizea, depresioak, ur-korronteak... ontzidiak, hondoratzeko beldurrez, gelditu egin behar izan zuten, ekaitza igaro arte norabide finkorik gabe nabigatuz.

Ekaitz horietan, sarri ikusi zuten San Telmoko sua. San Telmoko sua fenomeno elektriko atmosferiko bat da, baina marinelek seinale jainkotiartzat interpretatu zuten; su hau, zuzi bezala, bi ordu baino gehiagoz ikusi zuten gau batean, itsasontzi baten makila nagusiaren puntan. Gainera, desagertu baino lehen, argia hain zen handia, ordu laurden batez marinelak itsu ibili zirela San Telmori errukia eskatzen.^[39][40][41]

Cartagenaren atxiloketa

Ozeano Atlantikoan zeharreko bidean, sodomia ekintza batean harrapatutako marinel baten epaiketaren ondoren, Magallaes kapitainekin elkartu zen itsasbidea eztabaidatzeko. Bileran Cartagenak, San Antonio itsasontziko kapitaina, gero eta errespetu gutxiago zion Magallaesi, eta ez zuela kapitain jeneralaren agindu gehiagorik jasoko adierazi zuen. Cartagenak Magallaesen aurkako errepresaliak hartzera deitu zituen Quesada eta Mendoza; Quesadak eta Mendozak eutsi egin zioten. Konfrontazioaren ondoren, Magallaesek Cartagena atxilotzeko agindua eman zuen, baina Quesadak eta Mendozak Magallaes konbentzitu zuten Cartagena askatu eta hau Victorian konfinatzeko. Beraz, Cartagena Luis de Mendoza kapitainaren zaintzapean jarri zuen eta Antonio de Coca lehenik eta Alvaro de Mezquita gero ezarri zuen San Antonioren buru.^[42][43][44]

Patagonia

Espainiatik atera eta ia lau hilabetera, flota Amerikako kostaldera hurbildu zen. 1519ko abenduaren 13an Santa Lucia badian lurreratu ziren, gaur egun Rio de Janeiro dagoen tokian. (Hemen, Magallaesek Juan de Cartagena Quesadaren zaintzapean jarri zuen.)^[45]

Hegoamerikar kostaldetik jarraitu zuten, gero eta latitude handiagoan esploratuz, baina ez zuten arrakastarik izan Hegoaldeko itsasorako (Ozeano Barea) pasabide bat bilatzen. Itsaso honen berri izan zuten 1513an, Vasco Nuñez de Balboak, Chucunaque ibaiaren mendilerroaren tontorretik (Panama) ikusi zuela esaten baita.

Barnealdera zihoan kanal handi bat aurkitu baitzuten, baina, hamabost egun ondoren, hau hirurehun kilometro lur barreneko senadia bat zela konturatu ziren; Rio de la Plataren estuarioa (munduko zabalena), egungo Uruguai eta Argentinaren artean.

Desengainuaren ondoren, kostaldetik abiatuz jarraitu zuten. Baldintza klimatikoak jasanezinak bihurtu ziren, baina 1520ko martxoaren 31n Argentinako Patagoniako San Julian portura iritsi ziren, eta bertan igaro zuten negua.^{[46][47][44][48]}

Patagoniako kostaldean, animalia espezie berriak aurkitu zituzten; besteak beste, itsas-lehoia.^[49] Gainera, San Juliango indigenekin topo egin zutenean, bi bahitu zituzten; hauek biak Ozeano Barean zeharreko bidean, akidurak jota, hil ziren.^[50]

Magallaesen kontrako altxamendua

Espedizioko kapitain eta ofizialek, Patagoniako kostalde hartan nabigatzea alferrikakoa zela pentsatzen zuten. Gainera, ingurua ez zen segurua eta nabigazio-baldintzak txarrak ziren. Hortaz, Magallaesek Buena Esperanzaren lurmuturrerantz jotzen ez zuela ikusi zutenean, tripulazioak nahigabea hartu zuen, eta Magallaesi eskakizun bat egitea erabaki zuten. Apirilaren 1etik 2rako gauean, Quesada, Mendoza eta Cartagena kapitain espainolak buru zituen matxinada piztu zen.^[51]

Matxinada apirilaren 1eko gauerdian hasi zen. Quesada eta Cartagenak, ezkutuan, hogeita hamar gizon armatu San Antoniora eraman zituzten, Concepción itsasontzitik txalupa batean irtenda. San Antonioren kontrola hartu zuten. Quesadak labankada batez Juan de Elorriaga, ontziaren kontramaisua, zauritu eta hil zuen, honek matxinatuei aurre egin baitzien. Gainera, Quesadak Alvaro de Mezquita preso hartu zuen eta San Antonioko kapitain izendatu zuen bere burua. Cartagena Concepción itsasontzira trasladatu eta honen buru jarri zuen, Mendoza Victoriaren kapitaina izaten jarraitu zuen. Horrela, matxinatuek espedizioaren bost itsasontzitik hiru kontrolatzen zituzten.^[52][53][54]

Orduan, haien eskakizunak aurkeztu zizkioten Magallaesi, honek Santiago eta Trinidad (bere itsasontzia) baino ez zituen kontrolatzen. Magallaesek negoziatzeko itxurak egin zituen, baina Gonzalo Gómez de Espinosa, bere aguazila, karta batekin Victoria ontzira bidali zuenean, ezkutuan, zenbait gizon armatu bidali zituen ere. Bertan, Mendoza hil zuten eta, tripulazioaren erresistentziarik gabe, ontzia eskuratu zuten.^[55]

Biharamunean, matxinatuen esku geratzen ziren bi ontziak itsasoratzen saiatu ziren, baina Magallaesek San Julian badiaren irteeran bere ontziak kokatu zituen, hauek irteera blokeatzeko. Azkenik, San Antoniok, Trinidad itsasontziarekin borroka labur baten ondoren, amore eman zuen, Concepciónek ondoren, erresistentziarik gabe.^[44]

Epaiketak

Magallaesek matxinatuak epaitu zituen. Honek Quesada, traizioagatik, heriotzara kondenatu zuen; burua moztera eta gorputza zatikatzera.^[56][57]

Urkatzaile boluntario bat aurkitu ezean, Magallaesek Luis de Molinori, Quesadaren morroiari, proposatu zion Quesada hiltzearen betebeharra; honen truke, Molino matxinadan parte hartzeagatik urkatua izatetik libratuko zen. Honek proposamena onartu zuen eta, apirilaren 7an, Quesadari burua moztu zion.^[58][59][60] Quesadaren eta Mendozaren gorpuak zatikatu zituzten (azken hau matxinadan hil zuten) eta gainerako tripulazioa ohartarazteko, zati hauek hesitu eta urkamendietan erakutsi ziren. Biziraun zuen beste espainiar kapitaina, Juan de Cartagena, eta Pedro Sánchez de la Reina apaiza erbestera kondenatu zituzten; abuztuaren 11n, hauek San Juliango portuan utzi zituzten.^[61]

Santiagoren hondoratzea

Gainerako ontziak San Julian portuan konpontzen ari ziren bitartean, Magallaesek Santiago itsasontzia hegoaldeko kostaldea ezagutzera bidali zuen. Maiatzaren 13an, Santa Cruz ibaia itsasoratzen den badiara iritsi zen, eta sei egun eman zituen arrantzan eta urez eta egurrez hornitzen. Maiatzaren 20an, Santa Cruzetik irten zen, baina hurrengo egunean, gauean okerrera egin zuen denborale batean murgildu zen. Hilaren 22an, ekaitzak itsasertzera bota zuen ontzia, eta lehorreratu egin zen. Tripulazio osoak, Serranoren esklabo bat izan ezik (ito egin baitzen), salbatzea lortu zuten. Serranok, itsasontzitik ahal zuten guztia erreskatatzen zuten bitartean, bi marinel bidali zituen lehorretik San Juliango portura hondoratzearen berri emateko.^[62][63][64]

Magallaesek bizirik atera zirenak gainontzeko itsasontzien artean banatu zituen eta Serrano Concepcióneko kapitain izendatu zuen (Gaspar de Quesada exekutatua izan baitzen).

Magallaes itsasartea

Espedizioak kontinentearen hegoaldeko muturreraino jarraitu zuen, eta, 1520ko urriaren 21etik azaroaren 27ra bitartean, bi ozeanoak lotzen dituen itsasartea zeharkatu zuen.

San Antonioaren itzulera

Magallaes itsasartea izango zenaren ahora iritsi zirenean, Concepción eta San Antonio itsasontziei kanala esploratzeko agindua eman zitzaien. San Antonio ontzia, Álvaro de Mezquita kapitaina zuena, aurreratu egin zen; une horretan Esteban Gómez pilotuak eta Jerónimo Guerra diruzainak Mezquita kargutik kendu zuten, gauez atzera egiteko eta Espainiara itzultzeko.^[44]

Magallaes itsasartearen zeharkatzea

Kostaldearen zailtasunak zirela eta, itsasartea zeharkatzea oso zaila izan zen. Horretarako, ontzi bat aurreratzen zen, biderik onena bilatuz eta bere urratsen gainean itzuliz, gero gainerakoak gidatzeko. Behin etapa zehatz hauek amaituta, «Labirintotik» Ozeano Barerantz irtetea lortu zuten. Magallaesek horrela izendatu zuen: «Santu Guztien Itsasartea»; hala ere, gaur egun «Magallaes Itsasartea» gisa ezagutzen da, espedizioa hau itsasartea ikusi zuen lehen europarra izan zelako.

Espainiarrek, itsasartea zeharkatzen zeudela, hegoaldeko kostaldean su ugari ikusi zituzten (lurralde horretan bizi ziren indigenek piztu zituztenak). Hori dela eta, «Suaren Lurraldea» deitu zioten leku honi.^[65]

1520ko azaroaren 28an, Magallaesen armada (hiru itsasontziekin), lehen aldiz, hegoaldeko itsaso hura zeharkatzen ari zen. Bere azalera lasaia eta bareagatik, «Barea» izena jaso zuen (lehen «Hegoaldeko Itsasoa» deitzen zen).^[66]

Ozeno Barea zeharkatzen

Magallaesek (garai hartako geografoekin batera) ez zekien Ozeano Barearen tamaina erreala. Hego Amerikatik, espezien uharteetara (molukak) hiru edo lau egunetan zeharkatzea espero zuen, itsaso txiki batek banatzen zuela pentsatu zuen, baina hiru hilabete eta hogei egun igaro zituzten itsasoan, Guamera eta gero Filipinetara iritsi aurretik.

Ontzidia, Ozeano Barean sartu zen Magallaes itsasartetik 1520ko azaroak 28an, eta hasieran iparralderantz nabigatu zuen, Txileko kostaldea jarraituz. Abenduaren erdialdean, mendebalderantz eta ipar-mendebalderantz aldatu ziren. Zoritxarrekoak izan ziren, izan ere, euren ibilbidea pixka bat ezberdina izanez gero, elikagai eta ur freskoak eskainiko zituzten zenbait uharterekin topo egin zezaketen, Juan Fernandez, Marshall, Pazko uhartea, Sozietate uharteak edo Markesak adibidez. Gauzak horrela, jenderik gabeko bi uharte txiki bakarrik aurkitu zituzten, baina ezin izan zuten lurreratu. Lehenengoa urtarrilaren 24an ikusi zuten, eta San Paulori deitu zioten (Puka-Puka ziurrenik). Bigarrena, otsailaren 21ean ikusi zutena, ziurrenik Caroline uhartea izan zen. Otsailaren 13an gurutzatu zuten ekuatorea. Hain bidai luzea espero ez zutenez, ontziak ez zeuden elikagai eta ur egokiz hornituta, eta bildu zuten foken haragiaren zati handi bat ekuatoreko beroagatik usteldu zen. Pigafettak horrela azaltzen zuen egoera:

Pigafettak adierazi zuenez, Ozeano Bareko bidegurutzean ontziratu ziren 166 gizonetatik ^[67] 19 hil egin ziren eta "hogeita bost edo hogeita hamar gaixotu". Magellaesek, Pigafettak eta beste ofizial batzuek ez zuten eskorbutoaren sintomarik jasan, kontserbatutako irasagarra jan zutelako, eskorbutoaren aurka babesteko beharrezkoa zen C bitamina zuena.^[31] 1521eko martxoaren 6an, tripulazioa goseak jota zegoenean, Guam uhartera iritsi ziren, eurek "Lapurren uharteak" deitu zutena.^[68]

Filipinetan

Mactango sarraskia eta Magallaesen heriotza

Martxoaren 16an Samarrera iritsi ziren, eta horrek esan nahi zuen Filipinak ikusi zituzten lehen europarrak izan zirela, Magallaesek "San Lazaro uharteak" deitu zituenak. Magallaesentzat oso garrantzitsua zen indigenekin bake estrategikoa mantentzea eta haiek kristau bihurtzea, eta horretarako, besteak beste, indartsuagoak izango zirela argudiatzen zuen eta su-armak erakusten zizkien. Bertakoak kristau bihurtzeko asmoaren lekuko Magallaesen gurutzea dago, esploratzaileak Cebun jarritako egurrezko gurutzea.

Eskualdeko buruzagi indigena batekin aliantza bat ziurtatzeko, Magallaesek bere etsai zen Lapu-lapu, Mactan uharteko buruzagia, garaitzea erabaki zuen. Erasoaren aurretik, Magallaesek mezulariak bidali zituen Lapu-lapurekin hitz egitera, borrokatzeko ahaleginari utz ziezaion eta kristautasunari eta Espainiako Koroari men egin ziezaien. Lapu-lapuk uko egin zion eskaintzari, horregatik hartzen zaio Filipinetako buruzagi independentistatzat.

1521eko apirilaren 27ko goizaldean, Magallaes eta bere berrogeita hamar gizon Mactán hondartzara iritsi ziren Lapu-lapu eta bere mila gizonen aurka borrokatzeko. Magallaes hain ziur zegoenez bere garaipenaz, beste kapitainei borrokan ez sartzeko eskatu zien. Itsasbehera zegoenez, itsasontziak kostaldetik urrun utzi behar izan zituzten, eta, beraz, ezin izan zituzten beren kanoiak, euren armarik indartsuenak, deskargatu. Gainera, Magallaes eta bere gizonak nekatuta iritsi ziren ia kilometro bat uretan ibili behar izateagatik. Hondartzan, guduak aurrera egin ahala, muniziorik gabe geratzen hasi ziren, eta Lapu-lapuren gizonak aurrera zihoazen. Indigena batek lantza bat sartu zion hankan Magallaesi, eroraraziz. Une horretan, indigena guztiak korrika joan ziren beregana, eta borrokan hil zuten. Espainiarrek guda galdu zuten, eta Magallaes guduan erori zen. Moluketara, espezien uharteetara iritsi gabe, egun batzuetara zeudenak. ^[69]

Maiatzaren 1eko sarraskia

Magallaes hil ondoren, gainontzeko gizonek, espedizioko lider berri bat aukeratzeko hauteskunde bat ospatu zuten. Bi komandante hautatu zituzten: Duarte Barbosa, Magallaesen koinatua eta Juan Serrano. Magallaesen testamentuak, bere esklaboa zen Henrike askatzea eskatzen zuen, baina Barbosa eta Serranok, interprete gisa bere betebeharrekin eta bere aginduak jarraitzea eskatu zioten. Enrikek Humabonekin komunikazio sekretu bat izan zuen, espainiarrei traizio egitera eraman zuena.

Maiatzaren 1ean, Humabonek gizonak lehorrera gonbidatu zituen festa handi bat ospatzeko. Hogeita hamar gizon inguru joan ziren, gehienak ofizialak, Serrano eta Barbosa barne. Bazkariaren amaieran, Cebuano armatuak egongelara sartu eta europarrak hil zituzten. Hogeita zazpi gizon hil zituzten. Juan Serrano, komandante hautatu berrietako bat, bizirik utzi zuten eta itsasertzera eraman zuten espainiar itsasontzien aurrean. Serranok Cebuanoei erreskatea ordaintzeko eskatu zien ontziko gizonei. Espainiar itsasontziak portutik atera ziren, eta Serrano (ustez) hil egin zuten. Bere kontakizunean, Pigafettak, João Carvalhok, Barbosa eta Serranoren faltan agintean zegoen lehena bihurtu zena, Serrano (bere lagun ohia) utzi zuela espekulatzen du, flotan agintzen jarraitu ahal izateko. 108 gizon baino ez zirenez geratu hiru ontziak gobernatzeko, egoera txarrenean zegoena, Concepción, erretzea erabaki zuten, 108 gizonak beste bi ontzietan banatuz.^[68]

Molukak

Uharteetara iristen

1521eko irailaren amaieran, espedizioko kideek Carvalho kapitain jenerala kargutik kentzea erabaki zuten jokabide txarragatik, Gonzalo Gómez de Espinosa buruzagi berri izendatuz, Trinidad itsasontziko kapitaina. Juan Sebastian Elkano Victoria-ren buru jartzea ere erabaki zen. Espezien uharteetarantz (moluka uharteetara) nabigatzen jarraitu zuten eta bidean, Mindanao eta Brunei uharteetan gelditu ziren. Denbora horretan, pirateria ekintzetan parte hartu zuten, Moluketatik Txinara zihoan “junk” ontzi baten lapurreta barne. Moluka uharteetara 1521eko azaroaren 7an iritsi ziren, hurrengo egunean Tidore uhartean porturatuz. Han, bere erregeari, espainiarrek “Almanzor” deitzen diotenari, merkataritza egiteko baimena eskatu zioten.^[70]

Uharteetatik irteten

1521eko abenduaren 18an, bi ontziak iltzez kargatuta, Espainiara itzultzeko prestatu ziren. Hala ere, egun horretan “ur bide” bat aurkitu zuten Trinidadean, honek konponketa luze bat eskatzen zuen. Victoria Indiatik Espainiara itzultzea erabaki zen, eta Trinidadea Tidoreko portuan geratzea konpondua izateko eta Ozeano Baretik Panamara itzultzeko. 21ean, Victoria mendebalderantz abiatu zen bakarrik.^[70][71]

1522ko otsailaren 5ean Martin Ayamonte Victoriaren marinel gaztea eta Bartolome Saldaña soldadua desertatu zituzten Timor uhartean, ontzia ainguratuta zegoen tokian. Portugaldarrek harrapatu zutenean, marinelak berriki aurkitu den bidaiaren kontaketa bat egin zuen, eta orain arte ezagutzen ez ziren xehetasunak azaltzen ditu.^[72]

Trinidad itsasontziaren hondoratzea

Espinosak, 1522ko apirilaren 6ean, Trinidad ontziaren konponketak amaitu zituen, eta itsasoratu egin zen, baina etengabeko eguraldi txarrek aurrera egitea eragotzi zuten, eta ekaitz gogor batek ontzia larriki kaltetu zuen. Laguntza eskatu zion gertu zegoen António de Brito kapitain portugaldarrari, eta ondorioz, portugaldarrek preso hartu zituzten ontzian geratzen ziren hamazazpi gizonak. Horietako bost, Espinosa tartean, Europara itzuli ziren eta 1527an askatu zituzten. Azkenik, ekaitz batek suntsitu zuen Trinidad ontzia, portugaldarren kontrolpean ainguratuta zegoen bitartean.

Itzulera

1521eko abenduaren 21ean, Indiako Ozeanotik etxera abiatu zen Victoria ontzia, Juan Sebastian Elkanok gidatuta. 1522ko maiatzaren 6rako, Victoria itsasontziak, Esperantza Oneko lurmuturra inguratu zuen. Arroza zen itsasontzian geratzen zen elikagai bakarra. Hogei tripulatzaile gosez hil ziren 1522ko uztailaren 9a baino lehen, Elkano Portugalgo Cabo Verdera sartu zenean hornidurak lortzeko. Tripulazioa harritu egin zen data 1522ko uztailaren 10a zela jakin zutenean, hiru urteko bidaiaren egun guztiak zenbatu baitzituzten hutsik egin gabe. Hasieran ez zuten arazorik izan erosketak egiteko, Ameriketatik Espainiara itzultzen ari ziren historia erabiliz. Hala ere, portugaldarrek 13 tripulazio kide atxilotu zituzten Victoriak Ekialdeko Indietako espeziak zeramatzala jakin ondoren. Victoriak ihes egitea lortu zuen 26 tona espeziaren zamarekin (iltzea eta kanela).

Bizirik atera zirenak

Victoria, suntsitu ez zen itsasontzi bakarra eta ontzidiko bagoi txikiena, Lurreko lehen nabigazioa amaitu ondoren, hasierako portura itzuli zenean, jatorrizko 270 gizonetatik 18 bakarrik zeuden ontzian, hauen artean 4 euskaldun eta 2 Cabo Verdekoak ziren. Itzuli ziren europarrez gain, Tidoren igo ziren hiru moluka zeramaten Victorian.

Aste batzuk geroago, Cabo Verden gatibu egon ziren beste 13 gizon (12 europar eta molukar bat) Sevillara itzuli ziren, zirkumnabigazioa osatuz. Hauek ziren:

1525 eta 1526 artean, Trinidadetik bizirik atera zirenak, portugaldarrek Moluketan harrapatu zuten eta Portugalgo espetxe batera garraiatuak izan ziren, eta zazpi hilabeteko negoziazio baten ondoren askatuak izan ziren. Bost baino ez ziren bizirik atera:

Guztira 35 pertsonak zirkumnabigatu zuten mundua hiru aldi jarrai horietan.

Aurkikuntzak

Astronomia

1520. urtean ohartu ziren Hego Itsasoan bidaiatzen zeudela, ezagutzen ziren izar batzuk zerutik desagertzen zirela eta beste berri batzuk agertzen zirela. Bere harridurarako, hegoaldeko izartegian, Europan aurretik ezezagunak ziren konstelazioez gain, zeruan, Espainiatik eta Portugaldik normalean ikusten ziren izar gehiago ikus zitekeen. Horregatik, herrialde borealetatik ezin da Hegoaldeko Gurutzea izeneko konstelazioa ikusi, eta Amerikako hegoaldetik horizonteak Hartz Handia ikustea eragozten du.

Dudarik gabe, Magallaesen espedizioari arreta gehien deitu ziona, esne-bide zuriaren ondoan hegoaldeko zeruan indar handiz nabarmentzen ziren bi hodei bitxi izan ziren. Bi zeruko gorputz hauek unibertsalki ezagutzen diren Magallaesen Hodeiak (galaxiak) dira, portugaldar marinelaren omenez izendatuak. ^[73]

Hala ere, bi hodei hauek Pedro Martir Angleríak eta Andrea Corsalik lehenago aipatu zituzten^[74][75][76], portugaldarren bidaietan oinarrituta. Magallaesen espedizioan Antonio Pigafettak aipatu zituen idatziz^[77][78]. Izena askoz beranduago eman zitzaien. Bayerren Uranometria lanean nubecula major eta nubecula minor bezala agertzen ziren^[79]. 1756an Lacaillek Granc Nuave eta Petit Nuage' deitu zituen^[80].

Magallaes itsasartea

Magallaes itsasartea aurkikuntza garrantzitsua izan zen. Hego Amerikako hego muturrean, Txileko Patagoniaren, Tierra del Fuegoren eta Ozeano Barean dauden uharte ugarien artean, dagoen itsasartea da. Ozeano Barea eta Ozeano Atlantikoa lotzen dituen pasabide natural nagusia da. 1520an Fernando Magallaes portugaldar esploratzailea izan zen itsasartea igaro zuen lehen europarra. Lehen, bertan bizi ziren tribu nomadak baino ez zeuden.

Zibilizazio berria

1520ko maiatzean, espedizioa San Julián badiara iritsi zen, Argentinako kostaldeko Atlantikoan. Lurraldea zibilizazioez josita zegoen, baina ezezagunak ziren europarrentzat. Geldialdi horrek "mundu berri" horretako biztanle indigenekin lehen topaketa egiteko balio izan zuen: Tehueltxeak. Europarrak harrituta geratu ziren bertakoen oinen tamaina izugarriekin eta utzitako aztarna handiekin, beraz, Patagoniarrak deitzea erabaki zuten.^[81]

Espezia berriak

Hasiera batean, bidaia hau espezia berriak aurkitzeko asmoarekin egin zela esan beharra dago, espedizio komertziala baitzelako, eta lortu egin zuten. Lurralde berrien aurkikuntzak, espezia berriez aparte, europarrentzat bertako fauna eta flora aurkitzea eraman zuen, garrantzitsuenen artean pinguino eta guanako faunak. Floran, landare eta espezia ugari aurkitu zituzten, eta ordura arte zuten paisaiaren kontzeptua apurtu zen, adibide garbienak palmondoak, bugainbilea, laranja garratza, jakaranda, araukariak eta piper faltsua izanda.

Gizartean

Garaiko Mundu Globalizatua

Bidaiaren eta lehen mundu biraren ondorioz, Aristotelesen teoria baieztatu zen: Lurra esferikoa zela, Kristobal Kolonek mantentzen zuen teoria moduan. Era berean, Lurreko esferaren diametroa lehen pentsatzen zena baino askoz handiagoa zela egiaztatu ahal izan zuten, 12.440 km-koa. Baina aurkikuntza garrantzitsuena, Amerika eta Asia artean ozeano handi bat zegoela izan zen. Gainera, europarrentzat lurralde gehiago aurkitu zituzten, Montevideo, San Juliángo badia, Cabo Deseado, Ozeano Barea, Suaren Lurraldea, Filipinak eta Patagonia, esate baterako.

Itsasbide komertzial berria

Lehen zirkumnabigazio horrek kontinenteen arteko truke sistema baten hasiera markatu zuen, esate baterako, gizakiak, gauza biologikoak, nekazaritzakoak, kulturalak edota ekonomikoak. Garai hau lehen globalizazio gisa ezagutzen da. Prozesu hau, Kristobal Kolonek 1492an hasi zuen; Indiako Vasco de Gamak 1498an, eta Hego Itsasoaren aurkikuntzarekin Vasco Núñez de Balboak, 1513an jarraitu; eta Fernando Magallaes-ek, eta gero Juan Sebastian Elkano-k, 1522an amaitu zuen.

Mundu osoko lehen biratzat kontsideratutako esplorazio honek, hainbat motako truke kontinentalen sarea eratu zuen, eta, horrela, munduko ekonomia sistema sortu zen. Gertaera handi honen ostean, mundu bakarra agertzea eta historia unibertsalaren aukera pentsatzen hasten da; prozesu honek mundu guztia inplikatu zuen.

Europako gizarteak munduaren kontzeptu globalizatuagoa, osatuagoa eta egiazkoa izanik, askoz ere errazagoa ikusten zuten lehengaien trukea, orain arte ezagutzen zen Espezien ibilbidearen alternatiba eman baitzuten. Erdi Aroan, espezien merkataritza arabiarren esku zegoen; ibilbide motela eta garestia izanik. 1453an, Konstantinopla erori ondoren, Turkiak pasabidea blokeatu zuen eta tasak handiak ezarri zituen. Horrek espainiarrak eta portugaldarrak beste alternatiba merkeagoak bilatzea eragin zuen.

Itsasbide komertzialen finantziazioa

Garaiko lehengaiak gehien eskatzen zituzten herrialdeetara merkataritza bide berriak eta planteamenduak zirela eta, finantzaketa mekanismo berri bat sortu zen. Mekanismo hori indartu egin zen, interes handiarekin, dirua berreskuratu zuten merkatari gaztelarrek egindako inbertsioaren ondoriozko kapital publikoari esker.

Mapak

Fernando Magallaesek, espezien uharteetara, moluketara, mendebalderantz nabigatuz iristeko (eta ondoren Espainiara itzultzeko) aukera zegoela uste zuen, bere itsasontziekin ekialderantz Afrikako mendebaldeko kostalde osoa inguratuz joan beharrik gabe. Bidaia oso zaila zen, ez baitzegoen nabigazio-kartarik munduko alde horretan. 1519ko mapek ez zuten Magallaesek jarraitu nahi zuen ibilbidea kartografiatu; soilik Karibeko uharte batzuk eta Erdialdeko Amerikatik Brasilgo iparralderaino zeuden kostaldeak agertzen ziren, baina hegoalderago ez zen ezer azaltzen. Ekialdean, Asia eta Afrikako kostaldeak erakusten zituzten mapak ez ziren oso zehatzak. ^[39]

• 1500eko Juan de la Cosaren mapa
• 1504ko Pedro Reinelen mapa
• 1516ko mapa
• 1519ko mediterraneoko mapa

• 
  1500eko Juan de la Cosaren mapa
• 
  1516ko Waldseemueller karta
• 
  1519ko mediterraneoko mapa

Garaiko zientzia eta teknologia

XV-XVI. mendeetan, garaiko gizartea eraldatu zuten hainbat aurrerapen zientifiko eta teknologiko gauzatu ziren. Hauek dira aipagarrienak:^[82]

• Garai honetan, mundua biribila zela bazekiten; hala ere, dena baino txikiagoa zela pentsatzen zen. ^[83]
• Amerikarako bidaiekin hainbat animalia, landare eta gaixotasun trukatzen dira Europarekin
• Kopernikok planetek Eguzkiaren inguruan biraka dabiltzatela esaten du.
• Herri katolikoetan Egutegi gregoriotarra onartzen da.
• Juan Ponce de Leon eta Vasco Nuñez de Balboak Ozeano Barea ikusten dute ekialdetik.
• Juan Sebastian Elkano eta Fernando Magallaesek munduari bira ematen diote.
• Francisco de Orellanak Amazonas ibaia nabigatzen du.

Lehen mundu biraren ardura eta lidertza Juan Sebastian Elkanorena izan bazen ere, meritu guztia Magallaesek eraman izan du historian zehar, eta Elkano jarraipen soil bat egin zuen marinela dela irudikatu da, denbora luzez. Elkano, nolabait, bigarren mailako pertsonaia izan da munduko historian, istripu bat. Euskal Herrian Elkanoren inguruko ezagutza handiagoa izan da, eta pertsona askok bere izena erabili dute boterearen justifikazioan^[84].

Elkanoren desagerpena

Hala ere, mundu osoan Elkano albokoa izan bada, Espainian lehenengo mendeetan ia ahaztutako figura bat izan zen. Bidaiaren lehen kontakizunetan, adibidez Pedro Martir Angleriak egin zuena, Gaztelako gortean mundu-birak izandako harrera aipatzen da, baina hamazazpi orrialdeko kontakizunean ez da behin ere aipatzen^[1], agian mundubira egin zutenak ez zirelako kapare, baizik eta behargin arrunt, Behe Erdi Aroaren mentalitatearen aurka doan gertakari bat^[85]. Bidaiaren kronika barkutik osatu zuen Antonio Pigafettak ez zuen aipatu ere egin Elkano^[86][87], baina azken urteetan beste ikuspuntu bat hedatu da: Pigafettak aipatu zituen, baina gaur heldu zaizkigun Pigafettaren lanak guztiz eraldatuak daude, espainiar jatorriko guztiak kontakizunetik kentzeko^[88]; izan ere, jatorrizko Pigafettaren kronika galduta dago^[89]. Iritsi zaigun Pigafettaren kronika bere burua puzten du, eta horregatik Italiako historiografian Elkano desagertu eta Capitano Pigafetta bera agertzen da pertsonaia garrantzitsu gisa^[89][90]. Are eta gehiago, italiar dokumentu hori Frantzian egindako itzulpen baten berritzulpen bat izango litzateke, beranduago idatzita, eta atal asko kenduz edo aldatuz^{[89][oh 2]}.

Ikuspegi hori are eta gehiago hedatu zen Filipe II.aren kronistak idatzitakoan: kapare zirenak (Magallaes eta Pigafetta) gehiago apainduz eta langile baino ez zirenak ahaztuz^[85]. Magallaes Portugalen eta Espainiaren batasunaren aldeko figura bilakatu zuen Espainiak: Portugali traizioa egin zion eta gaztelar bilakatu. Honela, indar politikoa hartu zuen heroia bilakatu zen gaztelarrentzat^[1][85]. Aldi berean, Karlos V.aren Inperioaren eta Erromatar Eliza Katolikoaren arteko tira-bira etengabea zen: azken finean, Espainiak bere burua Inperio Katoliko gisa aurkezten zuen baina, alde berean, ez zuen erlijioaren zentroa kontrolpean; honela, Elizak nahiago zuen azaldu Espainiaren ebanjelizazio saiakera odolez bustita zegoela, Portugalena zibilizatorioa zen bitartean. Magallaes goratu zuen Erromak, eta Ingalaterrak, Portugalekin aliatua zena Espainiaren aurka, kontakizun hori erosi eta hedatu zuen, Magallaes zibilizazioaren adibidetzat hartuta eta Francis Drake bere ametsa burutu zuena, munduari benetan bira emanez^[85].

Dokumentu tekniko eta ekonomiko asko iritsi badira ere, jatorrizko dokumentu gehienak desagertu dira. Badakigu existitzen zirela, garai horietako gertakariak jaso zituztenek aipatzen dituztelako dokumentu horiek. Ez dago ez Elkanoren bidaiaren kronika, ez Carvalhoren aurkako prozesua, ez Elkanok Badajoz-Elvasko bileratan emandako dokumentazioa ez eta ontziko liburua. Trinidad itsasontziko liburua ere galdu da, Portugalek hartu bazuen ere. Enrique Santamaria historialariaren arabera, dokumentu hau desagertarazi dira, hain balio handia izanik galdu direla pentsatzea zaila delako, eta bidaiako beste xehetasun asko dituzten dokumentuak bai iritsi direlako^[91].

Navarreteren kontakizuna

XVIII. mendeko Europan, Ilustrazioak zientzia historikoa pizten zuen garaian, iraultzaren aurkako mugimendua sortu zen Espainian. Napoleondar Gerren testuinguruan, herrialde gehienetan sentimendu nazionala sortu zen, baina Espainian horrek konponente kontserbadorea zuen. Atzera begirako horretan, Espainiak bere historiografia berria eraiki behar izan zuen, eta Martín Fernández de Navarrete, Historiaren Errege Akademiako zuzendariak, paper funtsezkoa izan zuen hor^[91].

Espainiak Amerikaren deskolonizazioa bizi zuen garaian, herritarren aurkako eta eliteen aldeko mezua behar zuen herrialdeak. Gizon arrunten ulertzeko gaitasun ezaren aurka borrokatu behar duten elite horien eredu bikain bihurtu zuen Magallaes: noblea, erregearen aldekoa, ebanjelizatzailea eta zibilizazioaren aldekoa^[91]. Aitzitik, Elkanoren aginte-modua arbuiagarria iruditzen zitzaion Navarreteri, auzi garrantzitsuenak bozketaz erabakitzeko ohitura baitzuen, ez zuelako inoiz inor konkistatu, ebanjelizatu edo zibilizatu, ezta saiatu ere^[91]. Horregatik Navarreteren lana injustizia edo anomalia gisa ikusten zuen hori konpontzeko saiakera izan zen. Navarreteren kontakizunetik hedatu da, ondoren, Espainiaren historiografia^[92] eta nazioartean bidaiaren inguruan dagoen ikuspegia^[91].

Nabarreteren bilobak, Eustaquio Fernández de Navarretek, ikusi zuen arazoa zela Elkanok ez zuela "pedigri inperialik", eta hori behar zuela figura aldarrikatu ahal izateko. Berak iradoki zuen, frogarik izan gabe ere, Elkano Oranen eta Italiako gerran parte hartu zuela^[90].

Cánovastik frankismora

1861ean Juan Cotarelo militarrak Elkanoren biografia bat idatzi zuen, Bigarren Karlistaldian borrokatzen zituen bitartean Elkano xume eta esaneko zela diosku, izaera sumisoa zuela munduari bira ematea lortu zuenak^[93]. Eta frogatzat jartzen du itzuliari buruzko Valladolideko ikerketa zorrotz eta zakarrean Elkanok 13 galderak modurik apalenean erantzun zituela^[1].

Urte batzuk beranduago Antonio Cánovas del Castillok abertzaletasun periferikoen sorrerari eta foruzaletasunari aurre egin behar dio, Espainiako Lehen Errepublikaren osteko egoera kaotikoan. Bere ustez, foruzaleek historia erabiltzen zuten euren politika defendatzeko eta, horregatik historian euskaldunek eta nafarrek izandako papera kendu nahi izan zuen. Honela, Elkanoz gain Blas Lezo, Txurruka, Urdaneta edo Legazpi ere ahanzteko saiakera egin zituen, damnatio memoriaea ezarriz^[94]. Cánovasek Elkano berriro ere desagertarazteko Magallaes indartu zuen, Iberiar penintsularen batasuna aldarrikatzeko balio zion mezua. Honela adierazi zuen bere burua Real Academia de la Historiaren zuzendari izendatu zuenean^[94]:

Primo de Riverak, ordea, Elkano berreskuratu nahi izan zuen, eta bere izena jarri zion Juan Sebastián de Elcano (A-71) itsasontziari. Frankismoa izan zen, ondoren, Elkano mito nazional bilakatzeko saiakeran gehien jardun zuena. Gonzalo Fernández de Córdobak Italiako kanpaina 1495etik 1504ra bitarte egin zuzenez kanpaina, eta Elkano Oranen kokatu nahi zutenez, 10 urte gehitu zizkioten (bestela 8 urte izango lituzke kanpaina horretan)^[94]. Amado Melón Ruiz de Gordejuelak, La España Imperial bildumaren barruan argitaratutako Elcano-Magallanes o la Primera Vuelta al Mundo izeneko bere liburuan, Elkanok Oraneko setioan parte hartu zuela eta Kapitain Handiaren laguntzaile izan zela ziurtatu zuen. Harrezkeroztik, Elkano 1487an jaio beharrean 1476an jaio zela hedatu zuten. Data berriarekin, Orango kanpainan parte hartu zuela liburu guztietan hedatu zuten^[94].

V. mendeurrena

Mundu biraren V. mendeurrena 2022an ospatu zen. Horri begira hainbat ekimen sortu ziren, bai bere historia eta memoria osatzeko (Elkano Fundazioa, adibidez^[95]) bai eta horrelako gertakari baten ospakizunari aurre egiteko^[96][97].

Elkanoren figuraren inguruko ekarpen berriak jaso dira 2020ko hamarkadaren hasieran, tartean Elkano pertsonaia praktiko, fidagarri eta langile gisa azaltzen dutenak, eta bere pentsamenduan XVI. mendean garatuko zen Basati Onaren eta humanismoaren zantzuak daudela proposatzeraino^[1].

Egindakoaren onarpena

Munduaren Lehen Itzulia amaitua zen. Honekin, Lurraren esferikotasuna frogatu zen; beti norabide berean joanez, abiapuntura iristen baitzen. Karlos I.a erregeak, Juan Sebastian Elkanori harrera egitean, latinezko elezaharra zuen lur-globo bat eman zion: Primus circumdedisti me (Lehena inguratu ninduzun).

Espainiako notafiliaren historiaren berrikuspen dokumentala egitean, bi billete aurkitu ziren. Bertan, Juan Sebastian Elkano agertzen da. ^[98]Espainiako itsas gizon ospetsuaren lehen agerpena 1931n gertatu zen, inspirazio monarkiko-kontserbadore argiarekin; bigarrena, balio gutxikoa (5 pezeta) eta diseinu sinpleago batekin, 1940. urtean ekoiztutakoa.

Monumentoak, kaleak eta ikastetxeak

• Juan Sebastian Elkanoren jaiotetxea, Getaria
• Elkanoren estatua (Getaria, Gudarien enparantza)
• Elkanoren estatua (Getaria, Elkano plaza)
• Elkanoren omenezko monumentua, Getaria
• Mugarria Lurreko Zero Milari. Sevilla, (2010).
• "Legua Cero" monumentua, munduko lehen ingurabidearen omenez. Sanlucar de Barrameda, Cadiz.
• Sanlucar de Barramedako udaletxean izena ematea globoaren itzulia osatu zuten biziraun zutenen izenekin.
• Juan Sebastian Elkanoren monumentua Sevillan (Antonio Cano Correa, 1973)
• Magallaes-Elkano espedizioaren oroimenezko azulejoa, Sanlucar de Barramedan (Cadiz).
• Magallaesen monumentua, Filipinak
• Lapu-Lapuren monumentua, Filipinak
• Magallaesen gurutzea, Cebu, Filipinak
• Magallaes eskualdeko museoa, Txile
• Elkano kalea (Donostia)
• Elkano kalea (Bilbo)
• Magallaes kalea, Bilbao
• Magallaes kalea, Sevilla
• Magallaes kalea, Madril

500. urteurrena

Munduko Lehen Itzuliaren V. mendeurrena ospatzeko hainbat ekimen planifikatu ziren; horien artean, nabarmentzekoa da Los18 taldeak antolatutako Zeharbide Solidario Globala, gaur egun gizateria gehien kezkatzen duten arazoak konpontzen laguntzeko. Sevilla 2019-2022 eta Sanlucar de Barrameda 2019-2022 programak ere antolatu ziren.

2017an Munduko Lehen Itzuliari buruzko Nazioarteko II. Biltzarra egin zen San Lucarreko Santiago gazteluan.

Euskal Herrian:

• Mundubira 500: Elkano Fundazioa, Getariako marinelaren jarduna goraipatzeko helburuarekin. ^[99]
• Elkano zikloa (Donostiako San Telmo museoan): Bidaiari buruzko hainbat konferentzia egin zituzten. ^[100]

Getariara iritsiera (Elkanoren lehorreratzea)

Lau urtero, 1922. urtetik egin den bezala, Getarian, antzezpen bat antolatzen da. Elkano eta beste 17 marinel, 1522ko Irailaren 6an, Sanlucar de Barramedako portura iritsi ziren hiru urteko zeharkaldiaren ondoren, eta antzezpen honetan momentu hau irudikatzen dute, zirkumnabegazioa egin eta gero Victoria itsasontzian portura heltzen dira. ^[101]

Elkano eta beste 17 marinelak ontzitik jaisten dira, eta denak batera elizara astiro ibiltzen joaten dira. Elizara joan ondoren, Elkano, Karlos I.a ikustera joaten da eta honek ematen dio 'Primus circundedisti me' ren ikurra, gogorarazten duena, Juan Sebastian Elkano izan zela planeta osoa nabigatu zuen lehen gizona. Antzezpena amaitzeko, Elkano, gainontzeko marinelekin eta dotore jantzita, Salbatore Abesbatza eta Getariako udal bandak bere izena daraman ereserkia abesten diote. ^[102]

2017an, Euskadiko Artxibo Historikoak Elkanoren gutun bat eman zuten ezagutzera Karlos I.ari, bere ausardiagatik egindako eskaerekin. Dokumentua, nabigatzaileari buruz ezagutzen den eskuizkribu bakarra da, eta bere nortasunari buruzko informazio asko ematen du (beste bitxikeria batzuen artean, erregeari hikaz egin zion). Erregearen erantzuna ere sartzen da, eskatutakotik ezer gutxi eman zuena, bizi osorako pentsio eskuzabal bat izan ezik. ^[103]

Magallaes-Elkano espedizioak historian zehar iritzi eta eztabaida ugari izan ditu munduko lurralde guztietan. Izan ere, garai hartako europarrek eta konkistatuak izan ziren herrietako biztanleek ez zuten izan iritzi bera. Eta gaur egungo pentsamendutik ere urruti dago konkistatzaileen bertsioa. Elkanok lehen mundu bira amaitzean eta Espainiara itzultzean, hainbat pribilegio eskuratu zituen. Esate baterako, 500 dukatetako urteko pentsioa eta bere armarri giza munduko esfera bat edukitzeko pribilegioa eman zioten, nahiz eta hark ospe gehiago eskuratu nahi izan. Euskal Herrian batez ere, Elkanoren garrantziak espedizioan eztabaidak sortzen ditu, Getariakoa baitzen.

Euskaldunen zati batek, Elkano konkistatzaile baino, bortxatzaile eta hiltzaile gisa ikusten dute. Espainiarren bertsioan marinelak goraipatzen dituzten arren, euskaldun hauek ez dituzte hala ikusten; espedizioan zehar, nahiz eta ez dagoen honi buruzko informaziorik, lurralde indigenetan izugarrizko hilketak eta bertako emakumeak bortxatu zituztela defendatzen dute.

Bestetik, badago euskaldun zati handi bat Elkano pertsonaia historiko garrantzitsu gisa ikusten dutenak. Izan ere, askok heroi moduan ikusten dute lehen mundu bira heman zuen gizona, euskalduna baitzen. Hori jendeak gaiari buruz duen iritzian edo jakinminean ikus daiteke, txikitatik euskal umeei irakasten baitzaie Elkano pertsonaia oso garrantzitsua izan dela historian zehar.^[104]

1. Joyner, Tim (1992), Magellan, International Marine, OCLC 25049890
2. Cameron, Ian (1974). Magellan and the first circumnavigation of the world. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 029776568X. OCLC 842695
3. Bergreen, Laurence (2003), Over the Edge of the World: Magellan's Terrifying Circumnavigation of the Globe, William Morrow, ISBN 978-0-06-093638-9
4. Castro, Xavier (2018). Le Voyage de Magellan : la relation d'Antonio Pigafetta du premier voyage autour du monde (in French). Paris: Éditions Chandeigne, collection « Magellane poche». ISBN 978-2-36732-125-7.
5. Cameron, Ian (1974). Magellan and the first circumnavigation of the world. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 029776568X. OCLC 842695.)

• Elkano fundazioa
• Esploratzaileak

Bideoak

• Elkano, Lehen Mundu Bira (pelikula)
• La vuelta al mundo de Magallanes - Documental (dokumentala)

Idatziak

• “Los vascos en la expedición de Magallanes-Elcano” - Daniel Zulaika(liburua)
• “Pedro de Tolosa, el grumete de la nao Victoria que dio la primera vuelta al mundo”- Daniel Zulaika(liburua)
• “Magellan and the first voyage around the world” - Nancy Smiler Levinson(liburua)
• Enrique de Malaca: la historia de cómo un esclavo dio la vuelta al mundo(artikulua)
• JUAN SEBASTIÁN ELCANO. LA PRIMERA VUELTA AL MUNDO (komikia)

Audioak

• Jose Antonio Azpiazu / Elkano, euskaldunak eta itsasoa / Elkano zikloa(audioa)

Aipuaren errorea: <ref> tags exist for a group named "oh", but no corresponding <references group="oh"/> tag was found