Abenduaren 13

Euskal Herria

• 1978 – ETAk Saturnino Sota Argaiz enpresaburua hil zuen Gasteizen, eta Juan Jimenez Gomez Pasaiako udaltzaingoko burua Pasaian.
• 2007 – Euskararen Nafar Institutu (Enai) sortu berriko zuzendaria Xabier Azanza izango zela jakinarazi zuen Nafarroako Gobernuak.
• 2009 – Lazkaotar mendizale bat hil zen, Jakatik gertu mendian istripua izan ondoren.
• 2012 – Eusko Legebiltzarran burututako bozketaren ondoren EAJ alderdiko Iñigo Urkullu Eusko Jaurlaritzako lehendakari izendatu zuten.

Mundua

• 1545 – Trentoko Kontzilioa hasi zen.
• 1943 – Naziek Greziako Kalavryta herrian sarraskia egin zuten. Gizonezko guztiak tirokatu egin zituzten. Bitartean, emakume eta haurrak eskolan giltzapetu eta su eman zioten eraikinari. Atea puskatu eta irtetea lortu zuten, ordea.
• 1967 – Grezian Koronelen kolpea izenez ezaguna,eman zuten eskuineko militar batzuk, besteak beste, Stylianos Pattakos generala eta Georgios Papadopulos eta Nikolaos Makarezos koronelak. Diktadurak zazpi urtez iraundu zuen.
• 1974 – Maltak errepublika ezarri zuen.
• 1988 – Namibiak Hego Afrikarekiko independentzia eskuratu zuen.
• 1996 – Kofi Annan Nazio Batuen Erakundeko idazkari nagusia hautatu zuten.
• 2001 – Talibanek Kabuletik ihes egin zuten Ameriketako Estatu Batuetako ejerzitoaren erasoaldiak eraginda.
• 2003 – Irak: Saddam Hussein diktatorea atxilotu zuten AEBetako tropek
• 2009 – 200.000 katalanek independentziari buruzko galdeketetan bozkatu zuten hainbat udalerritan.

Euskal Herria

• 1964ko Gipuzkoako Bertsolari Txapelketan Lazkao Txikik jantzi zuen txapela.
• 2009 – Maialen Lujanbio Zugastik irabazi zuen Bertsolari Txapelketa Nagusia. Hori egin duen lehen emakumea da.
• 2013ko Bertsolari Txapelketa Nagusia: Amets Arzallus txapeldun berria bilakatu zen, txapela lehen aldiz iparraldera eramanez.

Mundua

• 1972 – La cabina ("Kabina") telefilma estreinatu zen, Antonio Mercerok zuzendu eta José Luis López Vázquez, José Miguel Aguado, Mariano Banderas, Agustín González eta Blaki aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1991 – Bugsy filma estreinatu zen, Barry Levinsonek zuzendu eta Warren Beatty, Annette Bening, Harvey Keitel, Ben Kingsley, Elliott Gould, Joe Mantegna, Bebe Neuwirth eta Bill Graham aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1996 – Mars Attacks! ("Marteren Erasoa!") umorezko filma estreinatu zen, Tim Burton estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta Jack Nicholson (bi pertsonaia ezberdin antzeztuz), Glenn Close, Annette Bening, Pierce Brosnan, Danny DeVito, Martin Short, Sarah Jessica Parker, Michael J. Fox, Rod Steiger, Tom Jones (bere burua antzeztuz), Lukas Haas, Natalie Portman, Jim Brown, Lisa Marie Smith eta Sylvia Sidney aktoreek antzeztu zutelarik.
• 1996 – Jerry Maguire filma estreinatu zen, Cameron Crowek zuzendu eta Tom Cruise, Cuba Gooding, Jr., Renée Zellweger, Kelly Preston, Jerry O'Connell, Jay Mohr, Regina King eta Bonnie Hunt aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2002 – About Schmidt ("Schmidti Buruz") filma estreinatu zen, Alexander Paynek zuzendu eta Jack Nicholson, Hope Davis, Dermot Mulroney eta Kathy Bates aktoreek antzeztu zuten.

Euskal Herria

Mundua

Euskal Herria

Mundua

Euskal Herria

• 1492 – Martin Azpilikueta, barasoaindar intelektuala (h. 1586).
• 1553 – Henrike III.a Nafarroakoa, Nafarroa eta Frantziako erregea (h. 1610).
• 1786 – Miguel de la Torre, euskal militar eta politikaria (h. 1843).
• 1842 – Jose Manuel Etxeita, euskal idazlea (h. 1915).
• 1899 – Luciano Juaristi Mendizabal, Atano II.a, euskal herritar pilotaria.
• 1904 – Cándido Saseta, Eusko Gudarosteko komandantea (h. 1937).
• 1906 – Ignacio María Alkorta, euskal herritar futbolari eta entrenatzailea (h. 1967).
• 1909 – Estanislao Urruzola, Uxola, euskal idazlea (h. 1986).
• 1922 – Javier Redin, nafar organista eta abesbatza-zuzendaria (h. 1980).
• 1927 – Juan Alonso, gipuzkoar futbolaria (h. 1994).
• 1928 – Luzia Goñi, nafar bertsolaria (h. 2020).
• 1930 – Pirkko Viljanen, finlandiar-gipuzkoar aktibita boluntarioa, Helsinkin.
• 1943 – Felipe Sistiaga, gipuzkoar futbolaria (h. 2023).
• 1950 – Roland Pétrissans, lapurtar errugbilari ohia.
• 1958 – Darío Urzay, bizkaitar margolari eta argazkilaria.
• 1959 – Amanda Acedo, PSNko nafar politikaria.
• 1965 – Xabier Bengoetxea, gipuzkoar futbolari ohia.
• 1966 – Juan Mari Etxabe, traineru estropadetako gipuzkoar arraunlaria eta entrenatzailea.
• 1981 –
  • Tania Elosegi, gipuzkoar golf-jokalaria.
  • Jule Goikoetxea Mentxaka, gipuzkoar filosofo politikoa eta irakaslea.
• 1982 – Iosu Baleztena, nafar pilotari ohia.
• 1985 – Jone Martínez Palacios, EHUko bizkaitar irakaslea.
• 1989 –
  • Mikel Landa, arabar txirrindularia.
  • Nerea Pena, nafar eskubaloi jokalaria.
• 1992 – Jon Ander Insausti, gipuzkoar txirrindularia.
• 1997 – Iñigo Sukia, gipuzkoar futbolaria.
• 2000 – Amaiur Sarriegi, gipuzkoar futbolaria.

Mundua

• 1296 – Frederiko II.a Siziliakoa, Siziliako erregea (h. 1337).
• 1521 – Sixto V.a, Aita santua (h. 1590).
• 1533 – Erik XIV.a Suediakoa, Suediako erregea (h. 1577).
• 1559 – Maximilien de Béthune, Frantziako mariskala eta Henrichemont eta Boisbelleko printze soberanoa (h. 1641).
• 1613 – Carl Gustaf Wrangel, suediar jenerala (h. 1676).
• 1678 – Yongzheng, Txinako enperadorea (h. 1735).
• 1720 – Carlo Gozzi, italiar idazlea (h. 1806).
• 1749 – Jean-Marie-Jérôme Fleuriot de Langle, frantziar militar eta idazlea (h. 1807).
• 1753 – William Nicholson, ingeles kimikaria (h. 1815).
• 1790 – Giuseppe Fieschi, korsikar konspiratzailea, Luis Filipe erregearen eta bere familiaren aurkako atentatu masiboa egitearengatik ezaguna (h. 1836).
• 1797 – Heinrich Heine, alemaniar poeta, kazetari eta saiakeragilea (h. 1856).
• 1815 – Pálné Veres, hungariar irakasle eta feminista (h. 1895).
• 1816 – Ernst Werner von Siemens, alemaniar asmaitzale eta enpresaburua (h. 1892).
• 1818 – Mary Todd Lincoln, Ameriketako Estatu Batuetako lehen dama (h. 1882).
• 1836 – Franz von Lenbach, alemaniar margolaria (h. 1904).
• 1846 – Nikolai Jaroxenko, errusiar margolaria (h. 1898).
• 1865 – Ángel Ganivet, espainiar idazlea (h. 1898).
• 1870 – Virginia Ragsdale, estatubatuar irakasle eta matematikaria, kurba aljebraikoetan aditua (h. 1945).
• 1871 – Emily Carr, kanadar artista eta idazlea (h. 1945).
• 1894 – René Fontenelle, frantziar apezpikua (h. 1957).
• 1895 – Lucía Sánchez Saornil, espainiar olerkari ultraista, militante anarkista eta humanista integrala (h. 1970).
• 1902 –
  • Panagiotis Kanellopoulos, Greziako lehen ministroa (h. 1986).
  • Talcott Parsons, estatubatuar soziologoa (h. 1979).
• 1903 – Ella Baker, Ameriketako Estatu Batuetako Eskubide Zibilen aldeko Mugimenduko ekintzaile afroamerikarra (h. 1986).
• 1906 – Laurens Van der Post, hegoafrikar idazlea (h. 1996).
• 1908 –
  • Elizabeth Alexander, britainiar geologo eta fisikaria, irrati-astronomian egindako ekarpenengatik ezaguna (h. 1958).
  • Van Heflin, estatubatuar aktorea (h. 1971).
• 1911 – Trygve Haavelmo, norvegiar idazlea, 1989ko Ekonomiako Nobel Saria (h. 1999).
• 1915 –
  • Curd Jürgens, alemaniar aktorea (h. 1982).
  • Ross Macdonald, estatubatuar eleberrigilea (h. 1983).
  • John Vorster, Hegoafrikako presidentea (h. 1983).
• 1916 –
  • Archie Moore, estatubatuar boxeolaria, 131 K.O.rekin irabazitako borroken errekorraren jabe (h. 1998).
  • Líber Seregni, uruguaitar militarra eta politikaria (h. 2004).
• 1917 – Jan Baalsrud, Norvegiako erresistentziaren komandoa, Bigarren Mundu Gerran alemanen okupazioaren aurka aritutakoa (h. 1988).
• 1918 – Teresa Rovira i Comas, kataluniar liburuzaina (h. 2014).
• 1920 – George Shultz, estatubatuar politikari, diplomazialari, ekonomista eta negozio-gizona (h. 2021).
• 1923 –
  • Philip Warren Anderson, estatubatuar fisikaria, 1977ko Fisikako Nobel Saria (h. 2020).
  • Alfonso Osorio, espainiar politikari frankista (h. 2018).
  • Antoni Tàpies, kataluniar margolari eta eskultorea (h. 2012).
• 1924 –
  • Krishna Prasad Bhattarai, Nepalgo lehen ministroa (h. 2011).
  • Enrique Fuentes Quintana, espainiar politikaria eta ekonomista (h. 2007).
• 1925 – Dick Van Dyke, estatubatuar aktore, umorista, idazle, abeslari eta dantzaria.
• 1927 – Genevieve Page, frantziar aktorea.
• 1928 – Nati Mistral, espainiar aktorea eta abeslaria (h. 2017).
• 1929 – Christopher Plummer, kanadar antzerki, telebista eta zinemako aktorea (h. 2021).
• 1934 – Francesc Cabana, kataluniar bankari eta historialari ekonomikoa.
• 1935 –
  • Lidia Falcón, espainiar politikari eta idazlea.
  • Arthur Summons, australiar errugbilari eta entrenatzailea (h. 2020).
• 1936 – Aga Khan IV.a, nizarien imama.
• 1939 – Michelle Duff, kanadar motoziklismoko pilotu ohia.
• 1943 – Arturo Ripstein, mexikar zinemagilea.
• 1946 – Pierino Prati, italiar futbolaria (h. 2020).
• 1949 – Tom Verlaine, estatubatuar musikaria, Television taldeko kidea (h. 2023).
• 1950 –
  • Luisa Fernanda Rudi, espainiar politikaria.
  • Julia Slingo, britainiar meteorologoa eta klimaren zientzialaria, Met Officeko zuzendari zientifiko ohia.
• 1952 – Jean Rouaud, frantziar idazlea.
• 1953 – Ben Bernanke, estatubatuar ekonomialaria, 2022ko Ekonomiako Nobel Saria.
• 1957 – Steve Buscemi, estatubatuar aktore eta zuzendaria.
• 1961 –
  • Sergio Elguezábal, irrati eta telebistako kazetari eta argitaratzaile argentinarra.
  • Irene Sáez, venezuelar politologoa, politikaria, alkatea, diputatua, aktorea eta modelo ohia.
• 1964 –
  • Roque de la Cruz, espainiar txirrindulari ohia.
  • Arturs Krišjānis Kariņš, Letoniako lehen ministroa.
  • Hisanori Shirasawa, japoniar futbolari ohia.
• 1965 – María Dolores de Cospedal, espainiar jurista eta politikaria, Alderdi Popularreko Idazkari Orokorra.
• 1967 – Jamie Foxx, estatubatuar aktore eta abeslaria.
• 1970 – Gerlinde Kaltenbrunner, austriar alpinista, hamalau zortzimilakoetatik hamar igo dituen munduko lehen emakumea.
• 1971 – Leanne Wood, galestar politikaria, Plaid Cymru alderdiko burua.
• 1972 – Tamaki Uchiyama, japoniar futbolari ohia.
• 1975 – Igor Paskual, gipuzkoar jatorriko asturiar gitarra-jotzailea, Donostian.
• 1978 – Okan Yalabık, turkiar aktorea.
• 1980 – Swastika Mukherjee, indiar aktorea.
• 1981 – Amy Lee, estatubatuar abeslari eta musikaria, Evanescence taldearen sortzailetako bat.
• 1983 - Janeth Jepkosgei, kenyar atleta, 800 m lauetan aditua.
• 1989 –
  • Hellen Obiri, kenyar atleta.
  • Taylor Swift, estatubatuar country abeslaria.
• 1990 – Jessica Benham, estatubatuar politikaria eta pertsona autisten eskubideen aldeko ekintzailea.
• 1994 – Camila Naviliat, uruguaiar palaria.

Euskal Herria

• 1315 – Gaston I.a Foix-Biarnokoa, Foixko konde eta Bearnoko bizkondea (j. 1287).
• 1535 – Antonio Manrique de Lara, Naiarako II. dukea eta Trebiñoko III. kondea (j. c. 1466).
• 1604 – Martín de Salvatierra, arabar apezpikua, Ciudad Rodrigon (j. 1525).
• 1623 – Lope Larreakoa, euskal eskultore manierista (j. c. 1540).
• 1870 – Pascual Madoz, nafar politikaria eta idazlea, Genovan (j. 1806).
• 1897 – Joanes Otsalde, bidarraitar bertsolaria (j. 1814).
• 1926 – Laureano Jado, bizkaia meategi ingeniaria eta filantropoa (j. 1843).
• 1949 – Emiliano Mujika, euskal idazlea (j. 1882).
• 1967 – Julian Barandiaran Kortazar, gipuzkoar apaiza, idazlea, musikaria, organista eta idazlea (j. 1904).
• 1969 – Arturo Peña, euskal atleta (j. 1903).
• 1973 – Juan Pablo Lojendio, gipuzkoar noble eta diplomazialaria, Erroman (j. 1906).
• 1977 – Francisco López Sanz, nafar kazetari eta politikari karlista (j. 1896).
• 2001 – Antonio Aranaga, Auntxa, euskal trikilaria (j. 1910).
• 2011 – Castor Narvarte, gipuzkoar filosofo, unibertsitate-irakasle, idazle eta ideia demokratikoen defendatzailea, Txileko Santiagon (j. 1919).
• 2020 – Maleni San Vicente, bizkaitar politikaria, Castro Urdialesen (j. 1969).
• 2022 – José Morales Marín, espainiar apaiz katolikoa, unibertsitate-irakasle, teologia doktore eta Opus Deiko partaidea, Iruñean (j. 1934).

Mundua

• 558 – Txildeberto I.a, Merovingiar leinuko frankoen erregea.
• 838 – Pepin I.a Akitaniakoa, Akitaniako erregea (j. 797).
• 1124 – Kalisto II.a, Aita santua (j. c. 1065).
• 1250 – Frederiko II.a, Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadorea (j. 1194).
• 1466 – Donatello, italiar eskulturgilea (j. 1386).
• 1516 – Johannes Trithemius, alemaniar abadea, kriptografian lehen urratsak eman zituen (j. 1462).
• 1521 – Manuel I.a Portugalgoa, Portugalgo erregea (j. 1469).
• 1557 – Niccolò Fontana Tartaglia, italiar matematikaria.
• 1565 – Conrad Gessner, suitzar sendagile, naturalista, bibliografo eta filologoa (j. 1516).
• 1603 – François Viète, frantziar matematikaria (j. 1540).
• 1721 – Alexander Selkirk, eskoziar itsasgizona (j. 1676).
• 1754 – Mahmud I.a, Otomandar Inperioko sultana (j. 1696).
• 1769 – Christian Fürchtegott Gellert, alemaniar idazlea (j. 1715).
• 1784 – Samuel Johnson, ingeles idazle eta lexikografoa (j. 1709).
• 1823 – Antonio Nariño, Granada Berriko militarra eta politikaria (j. 1765).
• 1840 – Louis-Charles Mahé de La Bourdonnais, frantziar xakelaria, XIX. mendeko xakelari onenetakoa (j. c. 1796)
• 1856 – Robert Ronald McIan, eskoziar margolari eta aktorea (j. 1803).
• 1863 – Friedrich Hebbel, alemaniar antzerkigilea (j. 1813).
• 1868 – Carl Friedrich Philipp von Martius, alemaniar botanikari eta esploratzailea (j. 1794).
• 1881 – August Šenoa, kroaziar idazlea (j. 1838).
• 1919 – Woldemar Voigt, alemaniar fisikaria (j. 1850).
• 1923 – Théophile Steinlen, suitzar-frantziar Art Nouveau margolari eta irarlea (h. 1859).
• 1925 – Antonio Maura, Espainiako gobernuburua (j. 1853).
• 1926 – Théo van Rysselberghe, belgikar margolaria (j. 1862).
• 1930 – Fritz Pregl, esloveniar-austriar kimikaria, 1923ko Kimikako Nobel Saria (j. 1869).
• 1931 – Gustave Le Bon, frantziar medikua, antropologoa, psikologo soziala eta soziologoa (j. 1841).
• 1935 – Victor Grignard, frantziar kimikaria, 1912ko Kimikako Nobel Saria (j. 1871).
• 1944 – Wassily Kandinsky, errusiar-frantziar margolaria (j. 1866).
• 1946 – María Espinosa de los Monteros, eskubide zibil eta politikoen aldeko aktibista, Espainiako Emakumeen Elkartearen bazkide sortzailea (j. 1875).
• 1950 – Abraham Wald, errumaniar estatistikari nabarmena (j. 1902).
• 1955 – António Egas Moniz, portugaldar neurologo, politikari eta diplomazialaria, 1949ko Medikuntzako Nobel Saria (j. 1874).
• 1959 – Jiří Weil, Holokaustotik bizirik atera zen judu jatorriko txekiar idazlea (j. 1900).
• 1963 – Hubert Pierlot, Belgikako lehen ministroa (j. 1883).
• 1971 – François Augiéras, frantziar idazle eta margolaria (j. 1925).
• 1972 – René Mayer, Frantziako lehen ministroa (j. 1895).
• 1983 – Mary Renault, ingeles eleberrigilea (j. 1905).
• 1984 – Vicente Aleixandre, espainiar olerkaria, 1977ko Literaturako Nobel Saria (j. 1898).
• 1985 – Antonio Tovar, espainiar filologo, hizkuntzalari eta historialaria (j. 1911).
• 1986 – Ella Baker, Ameriketako Estatu Batuetako Eskubide Zibilen aldeko Mugimenduko ekintzaile afroamerikarra (j. 1903).
• 1988 – María Teresa León, 27ko belaunaldiko espainiar idazlea (j. 1903).
• 1991 – André Pieyre de Mandiargues, frantziar idazlea (j. 1909).
• 1994 –
  • Antoine Pinay, frantziar industria gizona eta politikaria (j. 1891).
  • Olga Rubtsova, errusiar xake jokalaria (j. 1917).
• 1997 –
  • David Rousset, frantziar kazetaria, idazlea eta politikaria (j. 1912).
  • Claude Roy, frantziar idazle, kazetari eta kritikaria (j. 1915).
• 2001 – Chuck Schuldiner, estatubatuar musikaria, Death bandako abeslari, gitarra eta konpositorea (j. 1967).
• 2002 – Zal Yanovsky, kanadar folk-rock musikaria, The Lovin' Spoonful taldeko kidea (j. 1944).
• 2005 – Stanley Williams, 1969an Los Angelesen sustraitutako Crips kale bandaren liderra, injekzio hilgarriarekin exekutatua (j. 1953).
• 2006 – Loyola de Palacio, Europako Batzordeko lehendakariorde eta jatorri euskalduneko espainiar politikaria (j. 1950).
• 2009 – Paul Samuelson, estatubatuar ekonomialaria, 1970eko Ekonomiako Nobel Saria (j. 1915).
• 2010 –
  • Valentín García Yebra, espainiar itzultzaile eta idazlea (j. 1917).
  • Richard Holbrooke, estatubatuar politikaria eta diplomatikoa (j. 1941).
  • Enrique Morente, espainiar abeslaria, flamenkoaren berritzaile handienetako bat (j. 1942).
• 2012 – Maurice Herzog, frantziar alpinista eta politikaria, Louis Lachenalekin batera zortzimilako bat (Annapurna) igo zuen aurreneko gizakia (j. 1919).
• 2016 –
  • Thomas Schelling, estatubatuar ekonomialari eta unibertsitate irakaslea, 2005eko Ekonomiako Nobel Saria (j. 1921).
  • Zubaida Tharwat, egiptoar zinema, telebista eta antzoki aktorea (j. 1940).
  • Alan Thicke, kanadar aktore, ekoizle, gidoigile eta kantautorea (j. 1947).
• 2017 – Yurizan Beltran, estatubatuar aktore pornografikoa (j. 1986).
• 2018 – Nancy Wilson, estatubatuar abeslari melodikoa, garaiko bokalistarik dotore eta beroenetakoa (j. 1937).
• 2019 – Gudrun Zapf von Hesse, alemaniar tipografiagile, kaligrafiagile eta liburugilea (j. 1918).
• 2020 –
  • Ambrose Mandvulo Dlamini, Eswatiniko lehen ministroa (j. 1968).
  • Jimmy McLane, estatubatuar igerilaria (j. 1930).
• 2021 – Verónica Forqué, espainiar aktorea (j. 1955).
• 2022 – Lalo Rodríguez, puertorricar kantaria (j. 1958).
• 2023 –
  • Antonio Juliano, italiar futbolaria (j. 1942).
  • Ted Morgan, frantziar-estatubatuar idazle, kazetari eta historialaria (j. 1932).

• Sehaska egutegiko izendegia: Lutxi, Lutzi, Argi, Okariz eta Enaio.
• Urretxu eta Zumarragan urtero Santa Lutzi feria ospatzen da, urteko feriarik garrantzitsuena. Hainbat lehiaketa eta erakusketa antolatzen da, besteak beste, ganadua, errezil sagarrak, ardoa eta kapoiak.