იტალიის დედაქალაქი რომი საუკუნეთა განმავლობაში დასავლური ცივილიზაციის პოლიტიკურ და რელიგიურ ცენტრს წარმოადგენდა, როგორც რომის იმპერიის დედაქალაქი და წმინდა ეპარქიის ადგილსამყოფელი. რომის იმპერიის დაცემის შემდეგ იტალიამ გაუძლო უცხოელ ხალხთა მრავალ ინვანსიას, ძირითადად ისეთი ხალხებისგან როგორებიც იყვნენ გერმანიკული ტომები — ლანგობარდები და ოსტგუთები, შემდეგ ბიზანტიელები, უფრო მოგვიანებით კი ნორმანები და ა. შ. საუკუნეების შემდეგ, იტალია საზღვაო რესპუბლიკებისა და რენესანსის სამშობლო გახდა.[7]იტალია მდებარეობს ევროპაში,ახლოს არის საფრანგეთთან.იტალიური ენა უნდა ისწავლოს თვით მარიამ ხოფერიამპოსტ-რომის იმპერიული საკმაოდ ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე იტალია დაყოფილი იყო მრავალ სამეფოდ და ქალაქ-სახელმწიფოდ (მაგალითად, როგორებიც იყო სარდინიის სამეფო, ორი სიცილიის სამეფო, მილანის საგრაფო), მაგრამ 1861 წელს გაერთიანდა.[8] გაერთიანების მღელვარე პერიოდი ისტორიაში ცნობილია როგორც „Il Risorgimento“. გვიანდელ XIX საუკუნიდან და მეორე მსოფლიო ომის ბოლომდე იტალია ფლობდა კოლონიურ იმპერიას, რომელზეც მისი მმართველობა ვრცელდებოდა და ოგო მოიცავდა ლიბიას, ერიტრეას, სომალის, ეთიოპიას, ალბანეთს, დოდეკანესის კუნძულებსა და ტიანძინის კონსესიას ჩინეთში.[9]
თანამედროვე იტალია დემოკრატიული რესპუბლიკაა. რანგირებულია როგორც მსოფლიოს 24-ე ყველაზე განვითარებული ქვეყანა[10] და ცხოვრების ხარისხის ინდექსით შედის მსოფლიო ქვეყანათა ათეულში.[11] იტალია გამოირჩევა ცხოვრების ძალიან მაღალი სტანდარტით და ერთ სულ მოსახლეზე მთლიანი შიდა პროდუქტის მაღალი მაჩვენებლით.[12][13] წარმოადგენს ევროკავშირის ჩანასახის დამფუძნებელ წევრს და ევროზონის ნაწილს. იტალია ასევე არის დიდი რვიანის, დიდი ოციანისა და ნატოს წევრი. გააჩნია მსოფლიოში მესამე უდიდესი ოქროს მარაგი, მშპ-ის მერვე უდიდესი მაჩვენებელი მსოფლიოში, მეათე უდიდესი მშპ,[14] და მეექვსე უდიდესი სახელმწიფო ბიუჯეტი.[15] ის ასევე არის ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაციის, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაციის, ევროპის საბჭოს, დასავლეთ ევროპის კავშირისა და გაეროს წევრი. იტალია ფლობს მსოფლიოში მეცხრე უდიდეს თავდაცვით ბიუჯეტს და მის ტერიტორიაზე განთავსებულია ნატოს ბირთვული იარაღი.
იტალია დიდ როლს თამაშობს გლობალურ სამხედრო, კულტურულ და დიპლომატიურ საქმიანობებში. ქვეყნის ევროპული პოლიტიკის, სოციალური და ეკონომიკური გავლენა მას მთავარ რეგიონულ ძალად აქცევს.[16][17] იტალიას გააჩნია საზოგადოების განათლების მაღალი დონე და წარმოადგენს მაღალგლობალიზებულ ერს.[18]
ოფიციალური: ქართულად — იტალიის რესპუბლიკა; იტალიურად — Italia, Repubblica Italiana.
ეტიმოლოგია — სახელი უკავშირდება ძველ იტალიკურ ტომებს, რომელთა ერთმა ნაწილმა, კერძოდ ლათინებმა დაიმორჩილეს დანარჩენები და შექმნეს რომის რესპუბლიკა. სხვა ვერსიით, იგი მომდინარეობს „ხბოთა ღვთაების“ სახელისაგან (ლათინურად vituli ხბოებს ნიშნავს).
1861 წელს თანამედროვე იტალიის ტერიტორიაზე არსებული პატარა სამეფო-სამთავროები გაერთიანდნენ დამოუკიდებელ სახელმწიფოდ. სულ ბოლოს მათ შეუერთდა რომი, სადაც მანამდე პოლიტიკური ძალაუფლება ეკუთვნოდა პაპს. 1922 წელს ქვეყნის სათავეში მოვიდა ფაშისტური ხელისუფლება ბენიტო მუსოლინის მეთაურობით, რომელიც ჩათრეულ იქნა მეორე მსოფლიო ომში. 1947 წელს იტალია გახდა დემოკრატიული რესპუბლიკა.
ალპებში 800 მეტრამდე სიმაღლეზე მთის ფართოფოთლოვანი ტყეა, 800-დან 1800 მ-მდე — წიფლნარი და წიწვნარია მთა-ტყის ყომრალ და ნეშომპალა ნიადაგებზე; მაღლა — ბუჩქნარი, სუბალპური და ალპური მდელოები მთა-მდელოს ნიადაგზე, თხემურ, ნაწილში გაშიშვლებული კლდეები და შვავებია. აპენინებშისიცილიასა და სარდინიაში 500-600 მ-მდე მარადმწვანე ქვამუხის, კორპის მუხის, მინიისა და ალეპოს ფიჭვის კორომები და ბუჩქნარია უმთავრესად ყავისფერ ნიადაგზე, მაღლა, 1000-1500 მ-მდე ჭარბობს მთის ფართოფოთლოვანი ტყეები ყავისფერ და მთის მურანიადაგებზე. ცხოველები შემორჩენილია მხოლოდ მთაში. ალპებსა და აპენინებში ბინადრობს არჩვი, ველური კატა, კვერნა, ქრცვინი, ცენტრაურ აპენინებში — მურა დათვი. გავრცელებულია: კურდღელი, ციყვი, ფრინველთა 400-მდე სახეობა. ბევრია ქვეწარმავალი და თევზი.
ფართობი — 301 230 კმ²
საზღვრები: საზღვაო — 4852 კმ; სახმელეთო — 1703 კმ.
იტალიაში მდებარეობს 14 ვულკანი, რომელთაგანაც 4 აქტიურია: ეტნა, სტრომბოლი, ვულკანო და ვეზუვი. ვეზუვი ევროპის ძირითად ტერიტორიაზე ერთადერთი მოქმედი ვულკანია; იგი ცნობილია 79 წელს ამოფრქვევით, რომელმაც ჰერკულანუმი და პომპეი გაანადგურა. ვულკანური აქტივობებით რამდენიმე გორაკი და კუნძულია წარმოქმნილი.
გეოგრაფილი მდებარეობის გამო კლიმატი იტალიის სხვადასხვა ტერიტორიაში ერთმანეთისგან მკვეთრად განსხვავდება. ქვეყნის ჩრდილოეთით და ცენტრალურ ნაწილში მდებარე ტერიტორიებზე კლიმატი ზომიერი სუბტროპიკულიდან ზომიერ კონტინენტურამდე და ოკეანურამდე იცვლება. უფრო კონკრეტულად, პოს ხეობაში კლიმატი უმეტესად კონტინენტურია, მკაცრი ზამთრით და ცხელი ზაფხულით.[26][27]
კიოპენის კლიმატის კლასიფიკაციის მიხედვით, ლიგურიას, ტოსკანასა და ქვეყნის სამხრეთ ნაწილის უმეტესი ტერიტორიები მოქცეულნი არიან ხმელთაშუა ზღვის კლიმატის გავლენის ქვეშ. სანაპირო ზოლის კლიმატი მკვეთრად განსხვავდება ქვეყნის შიდა ნაწილის, გორაკებისა და ხეობების კლიმატისაგან; განსხვავება განსაკუთრებით შეიმჩნევა ზამთარში: ზღვის დონიდან სიმაღლის მატებასთან ერთად ამინდი უფრო ცივი, სველი და ხშირად თოვლიანი ხდება. სანაპირო ტერიტორიები ძირითადად ხასიათდება ზომიერი, თბილი ზამთრით და მშრალი ზაფხულით; აგრეთვე, დაბლობზე მდებარე ტერიტორიები ზაფხულის განმავლობაში უფრო ცხელია. ქვეყნის ტერიტორიაზე ზამთრის საშუალო ტემპერატურა 0 გრადუსიდან (ალპებში) 12 გრადუსამდე (სიცილიაში), ხოლო ზაფხულის საშუალო ტემპერატურა 20-25 გრადუსებს შორის მერყეობს.
2020 წლის დასაწყისში იტალიის მოსახლეობა 60,317,116 კაცს შეადგენდა.[1] იტალიის მოსახლეობის საშუალო სიმჭიდროვე (202 კაცი/კვ2) დასავლეთ ევრoპის ნებისმიერ ქვეყანასთან შედარებით მაღალია. ამასთან, მოსახლეობის განაწილება ძალიან არათანაბარია. ყველაზე მჭიდროდ დასახლებულ ტერიტორიებს მიეკუთვნება პოს ხეობა და რომისა და ნეაპოლის მეტროპოლიტები, ხოლო ყველაზე ნაკლებად დასახლებული ტერიტორიებია ალპების და აპენინის მთები, ბაზილიკატის პლატო და კუნძული სარდინია. XX საუკუნის განმავლობაში ქვეყანაში მოსახლეობა თითქმის გაორმაგდა, მაგრამ ზრდა უკიდურესად არათანაბარი იყო და ამის მიზეზს წარმოადგენდა ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილიდან სამხრეთ ნაწილში ფართომასშტაბიანი ინდუსტრიული დანიშნულების მიგრაცია, რაც 1950-60-იან წლებში იტალიის ეკონომიკურმა სასწაულმა გამოიწვია. შობადობის მაჩვენებლის მკვეთრი ზრდა 1970-იან წლებამდე შენარჩუნდა, ხოლო შემდეგ კლება დაიწყო. მოსახლეობა მაღალი ტემპით განაგრძობს დაბერებას; 2010 წლის მონაცემებით, ყოველი მეხუთე იტალიელი 65 წელზე მეტი ასაკის იყო; საშუალოდ 45.8 წლით, ქვეყანას მეხუთე ყველაზე ხნიერი საზოგადოება ჰყავს მსოფლიოში.[28][29] თუმცა, ბოლო წლების განავლობაში ქვეყანაში შობადობის მაჩვენებელი საგრძნობლად გაიზარდა.[30] შობადობის ყველაზე დაბალი მაჩვენებელი, 1.3 ბავშვი/ქალზე, 1995-2008 წლებში ფიქსირდებოდა, ხოლო ყველაზე მაღალი მაჩვენებელი, 5.06 ბავშვი/ქალზე, - 1883 წელს.[31] ვარაუდობენ, რომ 2030 წლისთვის ქვეყანაში შობადობის მაჩვენებელი 1.6-1.8-ს მიაღწევს.[32]
XIX საუკუნის ბოლოდან 1960-იან წლებამდე იტალია იყო მასიური ემიგრაციის ქვეყანა. 1898-1914 წლებში, იტალიის დიასპორის პიკის პერიოდში, წლიურად დაახლოებით 750,000 იტალიელი ტოვებდა ქვეყანას.[33] ემიგრაცია დაახლოებით 25 მილიონ იტალიელს შეეხო და იგი ითვლება თანამედროვეობის ერთ-ერთ უდიდეს მასობრივ მიგრაციად.[34] შედეგად, დღესდღეობით 4.1 მილიონზე მეტი იტალიელი ცხოვრობს ქვეყნის საზღვრებს გარეთ, ხოლო თუ ნაწილობრივ იტალიელებსაც ჩავთვლით, აღნიშნული რიცხვი 60 მილიონს აჭარბებს;[35] იტალიელი ემიგრანტების ძირითადი საცხოვრებელი ქვეყნებიია: არგენტინა,[36]ბრაზილია,[37]ურუგვაი,[38]ვენესუელა,[39]აშშ,[40]კანადა,[41]ავსტრალია[42] და საფრანგეთი.[43]
იტალია ერთ-ერთი ყველაზე მჭიდროდ დასახლებული ქვეყანაა. საშუალო სიმჭიდროვე შეადგენს 200 კაცას 1 კმ² - ზე. დაახლოებით 60 % ქალაქში ცხოვრობს, რომელთა შორისაც უდიდესებია რომი, მილანი, ნეაპოლი, ტურინი.
2016 წელს იტალიის მოსახლეობაში დაახლოებით 5.05 მილიონი უცხოელი მცხოვრები ირიცხებოდა, რაც მთლიანი მოსახლეობის 8.3% იყო.[44] აღნიშნულ რიცხვში შედის ნახევარ მილიონზე მეტი ბავშვი, რომლის მშობლებიც უცხოელები იყვნენ, თუმცა არ შედის ის ხალხი, რომლმებმაც აღწერის შემდეგ მიიღეს იტალიის მოქალაქეობა. 2016 წელს ქვეყნის მოქალაქეობა 201,000 ადამიანმა მიიღო,[45] ხოლო 2014 წელს - 130,000-მა.[46] ოფიციალურ სტატისტიკაში არ ირიცხება ის ხალხიც (დაახლოებით 670,000), რომლებიც 2008 წელს არალეგალურად შევიდნენ ქვეყანაში.[47]
ბერლინის კედლის დაცემის და ევროკავშირის 2004 და 2007 წლის გაფართოების შემდეგ, მიგრაციის დიდი ტალღები წარმოიშვა აღმოსავლეთ ევროპის ყოფილი სოციალისტური ქვეყნებიდან (განსაკუთრებით რუმინეთიდან, ალბანეთიდან, უკრაინადან და პოლონეთიდან). ემიგრაციის მნიშვნელოვანი ტალღები წამოვიდა ჩრდილოეთ აფრიკის ქვეყნებიდანაც (კერძოდ, მაროკოდან, ეგვიპტიდან და ტუნისისად); მიგრანტთა რაოდენობა განსაკუთრებით გაიზარდა არაბული გაზაფხულის შემდეგ. გარდა ამისა, ბოლო წლებში იტალიაში აზია-წყანრი ოკეანეთიდან (განსაკუთრებით ჩინეთიდან[48] და ფილიპინებიდან) და ლათინური ამერიკიდან მიგრანტთა მნიშვნელოვანი ტალღები წამოვიდა.
ამჟამად, იტალიის ტერიტორიაზე დაახლოებით ერთი მილიონი ოფიციალურად დარეგისტრირებული რუმინელი ცხოვრობს (მათგან დაახლოებით 10% ეთნიკურად არის ბოშა[49]); აღნიშნულ ეთნიკურ ჯგუფს რაოდენობით მოსდევენ ალბანელები და მაროკოელები (თითოეული 500,000 წევრით). არარეგისტრირებული რუმინელების რეალური რიცხვის დასახელება რთულია, თუმცა ბალკანეთის საგამოძიებო რეპორტირების ქსელიის 2007 წლის შეფასებით, მათი რაოდენობა დაახლოებით 1.5 მილიონია.[50]
2010 წლის მდგომარეობით, იტალიაში უცხოეთში დაბადებული მოსახლეობა წარმოშობის მიხედვით შემდეგნაირად ნაწილდება: ევროპა (54%), აფრიკა (22%), აზია (16%), ამერიკა (8%) და ოკეანეთი(0.06%). იტალიაში ემიგრანტები უმეტესად არათანაბრად არიან განაწილებულები: მათი 87% ცხოვრობს ქვეყნის ჩრდილოეთ და ცენტრალურ ნაწილებში (ეკონომიკურად განვითარებული ტერიტორიები), ხოლო სამხრეთში - 13%.
ქვეყნის ოფიციალური ენა იტალიურია. მსოფლიოს მასშტაბით ვხვდებით 64 მილიონ ადამიანს, რომლისთვისაც იტალიური მშობლიური ენაა,[52][53][54] ხოლო დაახლოებით 21 მილიონისთვის - მეორე ენა.[55]
ბოლოდროინდელი ემიგრაციის გამო, იტალიაში უამრავი ადამიანი ცხოვრობს, რომელთათვის იტალიური ენა არც მშობლიურია და არც რეგიონული. იტალიის სტატისტიკის ეროვნული ინსტიტუტის თანახმად, იტალიის უცხოელ მაცხოვრებლებში რუმინული ყველაზე გავრცელებული მშობლიური ენაა: დაახლოებით 800,000 ადამიანისთვის რუმინული მშობლიური ენაა (ქვეყნის, 6 წელზე უფროსი, უცხოელი მოსახლეობის დაახლოებით 21.9%). სხვა გავრცელებული მშობლიური ენებია: არაბული (საუბრობს 475,000-ზე მეტი ადამიანი, უცხოელი მოსახლეობის 13.1%), ალბანური (საუბრობს 380,000 მცხოვრები) და ესპანური (საუბრობს 250,000 მცხოვრები).[56]
იტალიაში განათლება არის უფასო და 6-16 წლის ასაკში სავალდებულო;[57] შედგება ხუთი ნაწილისგან: საბავშვო ბაღი (scuola dell'infanzia), დაწყებითი სკოლა (scuola primaria), ქვედა საშუალო სკოლა (scuola secondaria di primo grado), ზედა საშუალო სკოლა (scuola secondaria di secondo grado) და უნივერსიტეტი (università).[58]
დაწყებითი განათლება გრძელდება 8 წელი. სტუდენტები იღებენ საბაზისო განათლებას იტალიურ და ინგლისურ ენებში, მათემატიკაში, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში, ისტორიაში, გეოგრაფიაში, სოციალურ კვლევებში, ფიზიკურ განათლებაში და ვიზუალურ და მუსიკალურ ხელოვნებებში. საშუალო განათლება გრძელდება ხუთი წლის განმავლობაში და მოიცავს სამ ტრადიციულ ტიპს, რომლებიც ორიენტირებულია სხვადასხვა აკადემიურ დონეზე: liceo ამზადებს სტუდენტებს საუნივერსიტეტო სწავლისთვის კლასიკური ან სამეცნიერო სასწავლო გეგმით, ხოლო istituto tecnico და Istituto profesionalale მოსწავლეებს ამზადებს პროფესიული განათლებისთვის.
იტალიის ეკონომიკის ყველაზე მომგებიანი „დარგი“ მაფია აღმოჩდა, რომლის წლიური ბრუნვა 130 მლრდ ევროა, სუფთა მოგება კი 70 მლრდ. ამ მონაცემებს შეიცავს დანაშაულებების შესახებ მოხსენება, რომელიც საცალო ვაჭრობის ეროვნულმა კონფედერაციამ მოამზადა. დოკუმენტში აღნიშნულია, რომ ორგანიზებული დანაშაულის კომერციული შემადგენელი ნაწილი, რომელიც უშუალოდ სამეწარმეო საქმიანობაზე მოქმედებს, 92 მლრდ ევროს აჭარბებს. ეს მთლიანი ეროვნული პროდუქტის 6 %-ს შეადგენს, აღნიშნავს.
იტალიაში ყველაზე პოპულარული სპორტის სახეობა ფეხბურთია.[59][60]იტალიის ეროვნული საფეხბურთო ნაკრები არის მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე წარმატებული გუნდი, რომელსაც მოგებული აქვს ოთხი მსოფლიო საფეხბურთო ჩემპიონატი (1934, 1938, 1982 და 2006).[61] იტალიურ კლუბებს მოგებული აქვთ 48 ძირითადი ევროპული თასი, რაც იტალიას ევროპული ფეხბურთის მეორე ყველაზე წარმატებულ ქვეყნად აქცევს. ქვეყნის მთავარი საფეხბურთო ლიგა არის სერია A, რომელსაც მსოფლიოს მასშტაბით მილიონობით მაყურებელი ჰყავს.
სხვა პოპულარულ სპორტის სახეობებში შედის ფრენბურთი, კალათბურთი და რაგბი. იტალიის კაცთა და ქალთა ფრენბურთის ეროვნული ნაკრებები ხშირად მოისაზრება მსოფლიოში საუკეთესო ნაკრებებს შორის. იტალიის ეროვნულმა საკალათბურთო ნაკრებმა საუკეთესო შედეგი აჩვენა 1983 და 1999 წლის ევრობასკეტებზე, როცა მათ ჩემპიონატები ოქროს მედლებით დაასრულეს; აგრეთვე, მათ 2004 წლის ოლიმპიურ თამაშებში ვერცხლის მედალი მოიგეს. ლიგა ბასკეტ სერია A-ს, იტალიის ძირითადი საკალათბურთო ლიგას, ხშირად თვლიან ევროპის ერთ-ერთ ყველაზე კონკურენტუნარიან ჩემპიონატად. აგრეთვე მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს რაგბსაც, რომელიც განსაკუთრებით პოპულარობით ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილში სარგებლობს. იტალიის ეროვნული ნაკრები ასპარეზობს ექვსი ერის ჩემპიონატში; აგრეთვე არის რაგბის მსოფლიო ჩემპიონატის რეგულარული მონაწილე. კაცთა ფრენბურთის ნაკრებმა მსოფლიო ჩემპიონატი მიყოლებით, რამდენჯერმე მოიგო (1990, 1994 და 1998 წლებში), ხოლო ოლიმპიური ვერცხლის მედლის მფლობელი გახდა 1996, 2004 და 2016 წლებში.
რომი — პანთეონის ტაძარი (ძვ. წ. I ს.), კოლოსეუმი (I ს.), ფორუმი, კარაკალას აბანოები (III ს.), ტრიუმფალური თაღი, წმინდა პავლეს ტაძარი (IV ს.), კაპიტოლიუმის მუზეუმი, ეროვნული მუზეუმი, გალერეა ბორგეზე;
Hibberd, Matthew. The media in Italy (McGraw-Hill International, 2007)
Sarti, Roland, ed. Italy: A reference guide from the Renaissance to the present (2004)
Sassoon, Donald. Contemporary Italy: politics, economy and society since 1945 (Routledge, 2014)
Italy History – Italian History Index Italian, English. European University Institute, The World Wide Web Virtual Library (1995–2010). დაარქივებულია ორიგინალიდან — 15 აგვისტო 2021. ციტირების თარიღი: 6 March 2010.
1 მთლიანად აზიაში, მაგრამ კულტურულ-პოლიტიკური კავშირები აქვს ევროპასთან. 2ქვეყნების დიდი ნაწილი აზიაშია. 3აქვს დამოკიდებული და მსგავსი ტერიტორიები ევროპის გარეთ