నైట్రస్ ఆమ్లం

వాయుస్థితిలో సమతల ఆకృతి కలిగిన నైట్రస్ ఆమ్లం అణువు సిస్(cis), ట్రాన్స్(trans)రూపాలను రెండింటిని కలిగి ఉంటుంది. గది ఉష్ణోగ్రత వద్ద ట్రాన్స్‌స్థితి ఆధిక్యత కనపరుస్తుంది. ఇన్ఫ్రారెడ్ కొలమానం (IR measurements) ప్రకారం 2.3kJ/మోల్^-1 వద్ద చాలా స్థిరమైనది.

dimensions of the trans form (from the microwave spectrum)	model of the trans form	cis form

చల్లని నైట్రైట్ అయాన్ కల్గిన ద్రావణాలను జాగ్రత్తగా ఆమ్లీకరించిన(acidify), లేత ప్రకాశవంత నీలి నైట్రస్ ఆమ్లద్రావణం ఏర్పడును. స్వేచ్ఛా నైట్రస్ ఆమ్లం అస్థిరమైనది, వేగంగా వియోగం చెందుతుంది.

బాగా చల్లగా ఉన్న, సజల(పలుచని) ద్రావణంగా మినహాయించి నైట్రస్ ఆమ్లం చాలావేగంగా నైట్రోజన్ ఆక్సైడ్, నైట్రిక్ ఆక్సైడ్, నీరుగా విడిపోతుంది^[2].

2 HNO₂ → NO₂ + NO + H₂O

నైట్రోజన్ డయాక్సైడ్ సజల ద్రావణాలలో అసమతుల్యతవిభజన(disproportionate) చెందటంవలన నైట్రిక్ ఆమ్లం, నైట్రస్ ఆమ్లం ఏర్పడును^[3].

2 NO₂ + H₂O → HNO₃ + HNO₂

అలాగే వెచ్చగాఉన్న, గాఢత ఉన్న ద్రవాలలో చర్య ఫలితంగా నైట్రిక్ ఆమ్లం, నీరు, నైట్రిక్ ఆక్సైడు ఏర్పడును.

3 HNO₂ → HNO₃ + 2 NO + H₂O

అకర్బన పదార్థాలతో చర్యలు

నైట్రస్ ఆమ్లంను క్షయీకరించడం వలన, క్షయికారణకారకాన్ని బట్టి వివిధరసాయన పదార్థ ఉత్పత్తులు ఏర్పడును^[4].

I⁻, Fe2⁺ అయానులలో క్షయికరన వలన నైట్రిక్ ఆక్సైడ్ ఏర్పడును.

2HNO₂ + 2 KI + 2 H₂SO₄ → I2 + 2 NO + 2 H₂O + 2 K₂SO₄

2 HNO₂ + 2 FeSO₄ + 2 H₂SO₄ → Fe₂(SO₄)₃ + 2 NO + 2 H₂O + H₂SO₄

Sn₂⁺ అయాన్ తో N₂O ఏర్పడును.

2HNO₂ + 6HCl + 2 SnCl₂ → 2SnCl₄ + 2N₂O + 6H₂O + 2HCl

సల్ఫర్ డయాక్సైడు వాయువుతో NH₂OH ఏర్పడును

2HNO₂ + 6H₂O + 4SO₂ → 3 H₂SO₄ + H₂SO₄ + 2 NH₂OH

క్షారద్రావణంలో జింకుతో NH₃ ఏర్పడును

5H₂O + HNO₂ + 3 Zn → NH₃ + KOH + 3Zn(OH)₂

N₂H₅⁺, HN₃లతో క్షయికరణ వలన నైట్రోజన్ వాయువు వెలువడును.

HNO₂ + [N₂H₅]⁺ → HN₃ + H₂O + H₃O⁺

HNO₂ + HN₃ → N₂O + N₂ + H₂O

నైట్రస్ ఆమ్లం వలన జరిగే ఆక్సీకరణ చర్యలో థెర్మోడైనమిక్ మియంత్రణ పై కినేటిక్ నియంత్రణ ఆధిక్యత కనపరచును.అందువలననే సజలనైట్రిక్ ఆమ్లం అయోడైడ్(I−)ను అయోడిన్(I₂)గా అక్సికరించ గలదు. సజల నైట్రిక్ ఆమ్లం తోఇలాజరుగదు.

I2 + 2 e⁻ ⇌ 2 I⁻ {Eo = +0.54 V}

NO₃⁻ + 3H⁺ + 2 e⁻ ⇌ HNO₂ + H₂O {Eo =+0.93 V}

HNO₂ + H⁺ + e⁻ ⇌ NO + H₂O {Eo = +0.98 V}

పై రెండు రసాయన చర్యలను గమనించిన రెండు ఆమ్లాల E_cello విలువ సమానమే,కాని నైట్రిక్ ఆమ్లం ఎక్కువ ఆక్సీకరకారకం.వాసవానికి సజల నైట్రస్ ఆమ్లం నైట్రిక్ ఆమ్లం కన్న వేగంగా అయోడైడ్ను అయోడిన్గా ఆక్సీకరించడంగమనించవచ్చును^[4].

సేంద్రియ రసాయన శాస్త్ర పరిధిలో వినియోగం

డై అజోనియం లవణాలను ఉత్పత్తి చేయ్యుటకై నైట్రస్ ఆమ్లాన్ని ఉపయోగిస్తారు.

HNO₂ + ArNH₂ + H⁺ → ArN₂⁺+2H₂O

ఇక్కడ Ar పదం అరైల్(aryl)సమూహాన్ని/గుంపును సూచిస్తున్నది.

విషగుణం, విస్పోటనలక్షణాలుఉన్న సోడియం అజైడ్(sodium azide)ను నైట్రస్ ఆమ్లం నాశనం చేస్తుంది^[5].

సోడియం నైట్రైట్లతో ఖనిజఆమ్లాలు చర్యవలన నైట్రస్ ఆమ్లం ఉత్పత్తి అగును.

NaNO₂ + HCl → HNO₂ + NaCl

2NaN₃ + 2 HNO₂ → 3 N₂ +2NO + 2NaOH

కిటోనులలోని α-హైడ్రోజన్ పరమాణువు లతో ఆక్సిమేస్(oximes)లను ఏర్పరచును.అక్సిమేస్ లు మరింత ఆక్సీకరణ చెందటం వలన కార్బోలిక్ ఆమ్లాలు ఏర్పడును,లేదా క్షయికరణ వలన అమినులు ఏర్పడును.ఈ చర్యావిధానం ద్వారా వాణిజ్య పరంగా అడిపిక్ ఆమ్లాన్ని తయారు చేయుదురు.నైట్రస్ ఆమ్లం చురుకుగా, వేగంగా అలిపాటిక్ ఆల్కహాల్‌లతో చర్య జరిపి అల్కైల్ నైట్రైటులను ఏర్పరచును.

(CH₃)₂CH-CH₂-CH₂-OH + HNO₂ → (CH₃)2CH-CH₂-CH₂-ONO + H₂O

నైట్రస్ ఆమ్లం దిగువ వాతావరణంలో ఓజోన్ పొరపై ప్రభావం చూపును. నైట్రిక్ ఆక్సైడ్ (NO), నీటి విజాతీయ స్పందన నైట్రస్ ఆమ్లం ఉత్పత్తి చేస్తుంది. ఈ చర్య వాతావరణ తుంపరల ఉపరితలంపై జరుగుతుంది ఉన్నప్పుడు,ఉత్పాదితాలు హైడ్రాక్సిల్ రాడికలులుగా కాంతివిశ్లేషణ చెందుతుంది.^[2]