Zaldibia

Zaldibia
	Gipuzkoa, Euskal Herria
	Saturdiren baseliza. Atzean, Larrunarri edo Txindoki mendia.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Gipuzkoa
Eskualdea	Goierri
Izen ofiziala	Zaldibia
Posta kodea	20247
INE kodea	20078
Herritarra	zaldibiar
Ezizena	arkakuxok
Kokapena
Koordenatuak	43°02′11″N 2°08′59″W / 43.03639°N 2.14972°W
Azalera	16,43 km²
Garaiera	167
Distantzia	41 km Donostiara
Demografia
Biztanleria	1.735 (2023); 62 (2022)
Dentsitatea	105,6 bizt/km²
Hazkundea; (2003-2013)	% 1,13
Zahartze tasa	% 19,95
Ugalkortasun tasa	‰ 44,59
Ekonomia
Jarduera tasa	% 72,08 (2011)
Genero desoreka	% 2,57 (2011)
Langabezia erregistratua	% 9,11 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 80,91 (2010)
Etxeko erabilera	% 74.06 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera	1615 (juliotar egutegia)
Webgunea	https://zaldibia.eus/

Zaldibia Gipuzkoako hego-ekialdeko udalerri bat da, Goierri eskualdekoa. 2016. urtean 1.566 biztanle zituen. Hegoaldean mugakide du Aralarko mendilerroa, eta hor hiru barrendegi ditu: Martxabaleta, Matxitxane eta Atxuripea. Zaldibia UEMAko kidea da.

Geografiaaldatu iturburu kodea

Mugakideakaldatu iturburu kodea

Mugakide ditu iparraldean Arama eta Gaintza, hegoaldean Aralarko mendilerroa eta Ataun, ekialdean Abaltzisketa eta Aralar, eta mendebaldean Ordizia, Lazkao eta berriz ere Ataun.

Ibaiakaldatu iturburu kodea

Udalerrian Arkakan iturburua duen Amundarain ibaiari Urtsuaran ibaiak bat egiten dute, ondoren Amundarain ibaia Ordizia eta Aramako mugaraino jarraitzen du, bertan Oria ibaiari batzen zaio.

Historiaaldatu iturburu kodea

Lehen aipamenakaldatu iturburu kodea

Antzina, Zaldibia bi auzo edo gunetan banatzen zen: bata, Saturdi auzoa, izen berdineko baselizaren inguruan, santu horrek bere lehen menpekotasuna Nafarroako Erresumari izan zela adierazten du; eta bigarrena, XII. mendetik aurrera Santa Fe de Champayn edo Kanpain izenez agertzen da (1134an Iñigo Taxoarekoak Aralarri dohaintzan emana). XIII. mendearen hasieran bi hauek ziren herriaren guneak.

Donejakue bideaaldatu iturburu kodea

Zaldibia, bere izenak ongi adierazten duen bezala (Zaldi eta Ibi), Gipuzkoa eta Nafarroa arteko zaldizkoen bidea zen, eta Goi Erdi Aro osoan Nafarroako Erresumaren barnean eta Donejakue Bidearen bigarren mailako bide baten pasagunean egon zen, Santa Fe santa frankoaren izenak ulertzera ematen duenez. Gaur egun ere oraindik Zaldibia eta Nafarroa elkartzen zituen Aralarko galtzadaren zati bat gorde da.

Ausa-Gaztelualdatu iturburu kodea

1200an Gipuzkoa Nafarroako Erresumatik banandu eta Gaztelako Erresumara igarotzean, Nafarroako muga berriak gotortu egin ziren, eta muga horretako guneetako bat Ausa Gaztelu mendiaren gailurra izan zen. Bertan, gaztelu bat eraiki zen, hortik mendiaren izena, eta gaur egun eraikin honen aztarnak oraindik gailurrean ikusgai daude.

Ordiziarekiko batasunaaldatu iturburu kodea

Zaldibia izena agirietan lehenbiziko aldiz 1399an agertzen da, hain zuzen ere, Ordiziarekin elkartu zeneko garaian. 1399ko apirilaren 8an Zaldibia eta beste zenbait herri Ordiziara elkartu ziren, eta 1402ko abuztuaren 5ean Henrike II.a Gaztelakoak batasun hau berresti zuen. Jurisdikzio zibil eta kriminala Ordizian zetzan, halere Zaldibiak auzo eta mendiak bere jabetzan gorde zituen, bai eta bere berezko administrazio ekonomikoa ere. Batasuna mugan ohikoak ziren nafarren erasoez defendatzeko eta herrigune nagusi eta indartsuago bat osatzeko helburuz gauzatu zen, bai eta XIV. mendean zehar maiz jazotako jauntxoen liskar eta gipuzkoar banderizoen alde ezberdinen arteko borrokeei aurre egiteko ere.

Banaketa eta udalerriaaldatu iturburu kodea

Jada denboraren poderioz batasuna mantentzeko arrazoiak desagertzean, Zaldibia Ordiziatik banandu zen, eta 1615eko otsailaren 13an Filipe III.a Espainiakoak udalerri titulua eman zion. Udalerri titulua bereganatzean berezko jurisdikzio zibil eta kriminala ere eskuratu zuen. Guzti hau orduko 143 biztanleko 25 dukat ordaindu eta gero. Bere udalerri estreinaldia 1615eko Elgoibarko Batzarrean egin zuen, horretan Joan Urtesabel eta Joan Gartzia Estensoro ordezkariek Zaldibia ordezkatu zuten.

Azpiegiturakaldatu iturburu kodea

Kirolaaldatu iturburu kodea

Plazako frontoia^[3]
Eskola eremuko frontoi estalia^[3]
Belar artifizialeko gune balio anitza^[3]
Probalekua^[3]
Gimnasioa^[4]
Osasun zirkuitoa^[5]

Kulturaaldatu iturburu kodea

Karrerane kultur etxea^[4]
Kimuene kulturgunea^[4]
Herri antzokia^[4]

Hezkuntzaaldatu iturburu kodea

Lardizabal eskola^[6]^[7]

Aisialdiaaldatu iturburu kodea

Parke botanikoa^[8]

Garraioaaldatu iturburu kodea

Zaldibia Donostiatik 45,5 kilometrora eta barruti judizialeko hiriburua den Tolosatik 20 kilometrora dago. Tren geltoki hubilera Ordiziako geltokia du. Zaldibiatik Ordiziara doan eskualde errepidearen bidez N-1 autobidearekin lotuta dago. Gainera, Ordiziara doan errepide horretatik ateratzen den beste errepide baten bidez Gaintza udalerriarekin ere badu lotura. Aldiz, eskualde errepide horren bestaldetik maldan gora igo, Larraitzetik igaro eta Abaltzisketa udalerriarekin lotuta dago. Arkakara doan errepidea hartuz gero ere, herrigunearen irteeratik ateratzen den errepidea hartu eta maldan gora eginez lotura du Lazkaomendirekin, eta hortik Lazkao eta Ordizia udalerrietara ere joan daiteke.

Demografiaaldatu iturburu kodea

2019an herriak 1.630 biztanle zituen, horietatik %20,67k 65 urte edo gehiago zituen. Atzerrian jaiotakoak %13,07 ziren.^[9]

Zaldibiako biztanleria

Ekonomiaaldatu iturburu kodea

2017an honela banatzen ziren sektore ekonomikoak: Lehen sektorea BEGaren %3,5. Bigarren sektorea %29,2. Hirugarren sektorea %60,8. Eraikuntza %6,6.^[9]

Politikaaldatu iturburu kodea

2007ko udal hauteskundeakaldatu iturburu kodea

2007an Aralar, PSE-EE eta PP alderdiek hartu zuten parte hauteskundeetan (legez kanpo utzi baitzuten EAEren zerrenda). Hona hemen emaitzak:

Aralar: 435 boto (9 eserleku).
PSE-EE: 13 boto (eserlekurik ez).
PP: 8 boto (eserlekurik ez).

Halaber, EAEren hautagaitza legez kanporatua 435 herritarrek bozkatu zuten. Ondorioz, Aralar eta EAEren arteko itun ez-ofizial baten bidez gauzatu zen udalerriaren kudeaketa politikoa.^[10] Hitzarmenak 2 urte iraun zuen, Aralarrek 2009ko ekainaren bukaera aldera udala desadostasunengatik utziko zuela iragarri arte.^[11]

2011ko udal hauteskundeakaldatu iturburu kodea

2011ko maiatzaren 22ko udal hauteskundeetan Bildu koalizioak bederatzi zinegotzi eskuratu zituen, eta Joxan Etxabe hautatu zuten alkate.

2015eko udal hauteskundeakaldatu iturburu kodea

2015eko maiatzaren 24ko hauteskundeetan Joxan Etxabe hautatu zuten alkate berriro,^[12] Euskal Herria Bilduren bederatzi zinegotziei esker.

2019ko udal hauteskundeakaldatu iturburu kodea

2019ko udal hauteskundeetan hauek izan ziren emaitzak: EH Bilduk 518 boto (6 zinegotzi). EAJk 263 boto (3 zinegotzi). PSE-EEk 5 boto.^[13] Eztitxu Mujika (EH Bildu) aukeratu zuten alkate.^[14]

Udal hauteskundeen jarraipen historikoaaldatu iturburu kodea

Zaldibiako udalbatza
Alderdia		2015eko maiatzaren 24a		2011ko maiatzaren 22a
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu*	7 / 9	620 (% 76,26)	7 / 9	574 (% 71,48)
	Independenteak	2 / 9	185 (% 22,76)	2 / 9	215 (% 26,77)
	Euskadiko Alderdi Sozialista (PSE-EE(PSOE))	0 / 9	8 (% 0,98)	0 / 9	12 (% 1,49)
*2011ko hauteskundeetan Bildu gisa aurkeztu zen koalizioa.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateakaldatu iturburu kodea

Hauek izan dira Zadibiako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia^[15]
Jose Martin Eskisabel Elorza^[15]^[16]	1979	1983		Asamblea Popular
Miguel Maria Jauregi^[16]	1983	1987		Herri Batasuna
Miguel Maria Jauregi^[16]	1987	1991		Herri Batasuna
Miguel Maria Irastorza^[16]	1991	1995		Zaldi-Ibia Udal Taldea
Jose Ignacio Elizegi^[16]	1995	1999		Herri Batasuna
Joakin Zubeldia Aranburu^[16]	1999	2003		Euskal Herritarrok
Patxi Aierbe	2003	2007		Aralar
Patxi Aierbe^[10]	2007	2009 ^a^[11]		Aralar
Ramon Nazabal	2009	2011		Kudeaketa batzordea
Joxan Etxabe Nazabal^[12]	2011	2015		Bildu
Joxan Etxabe Nazabal^[12]	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Eztitxu Mujika Mariezkurrena^[14]^[17]	2019	Jardunean		Euskal Herria Bildu

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Euskaraaldatu iturburu kodea

Sakontzeko, irakurri: «Goierriko gipuzkera»

2016an herritarren %80,77 euskalduna zen.^[9]

Ondasun nabarmenakaldatu iturburu kodea

Santa Fe parrokia, XVI. mendean eraikia XIII. mendeko eliza baten gainean. Haren inguruko plazan beste eraikin garrantzitsu batzuk daude, hala nola Albisu Etxea (1625ean eraikia) edo Karreraenea Etxea, gaur egun Zaldibiako kulturetxe berriaren egoitza dena.
Saturdiren baseliza: Zaldibiako lehen herrigunea haren inguruan sortu omen zen.
Iparragirre baserria (XVII. mendea),^[18] Kultura Ondasun gisa 2005ean monumentu izendatua.^[19]
Ermentariko ferratokia.
Zaldibiako udaletxea: Herrigunean.

Gastronomiaaldatu iturburu kodea

Mondeju

Jaiakaldatu iturburu kodea

Santa Fe jaiak, urriaren 6a (aurreskua).^[20]
Saturdi auzoko jaiak (San Saturnino), Berpizkude Astelehenean (erromeria).^[21]

Zaldibiar ospetsuakaldatu iturburu kodea

Joan Ignazio Iztueta (1767-1845), euskal idazlea. Euskal Herriko lehen flokloristatzat hartu izan da.
Frantzisko Ignazio Lardizabal (1806-1855), euskal idazlea eta erretorea.
Angel Sukia (1916-2006), Erromatar Eliza Katolikoko apaiza, kardinala eta artzapezpikua.
Xalbador Garmendia (1932-2018), euskal idazlea.
Fernando Mendizabal (1934-2011) euskaltzain urgazlea.
Rufino Iraola (1945-2019) euskal idazle, kazetari eta bertsozalea.
Jose Nazabal (1951-), txirrindulari ohia.
Koldo Zubeldia (1957-), euskal idazlea.
Agustin Mujika Takolo (1960-), irakaslea, enpresaburua, pailazoa eta euskaltzalea. Lasarten jaioa. Pirritx eta Porrotx-ekin ibili zen pailazo moduan. Zaldibian bizi da aspaldiko urteetan, eta Zaldibiako Udalean zinegotzi izan zen.
Tere Irastortza (1961-), euskal idazlea.
Izaro Garmendia (1969-), soinu-jotzailea eta pailazoa.
Izaro Iraeta (1973-), telebista-aurkezlea.
Saroi Jauregi (1978-), euskal filologoa eta telebista-aurkezlea.
Aitziber Garmendia (1982-), aktorea.
Aratz Mendizabal (1983-), esku huskako pilotari ohia.
Tere Irastortza idazle zaldibiarra