Малгашки јазик

Малгашкиот не е сроден на околните африкански јазици, туку претставува најзападен член на малајско-полинезискиот огранок на австронезиските јазици.^[1] Јазикот е во сродство со малајско-полинезиските јазици во Индонезија, Малезија и Филипините, а во најблиско сродство со југоисточните баритски јазици што се говорат на Борнео (освен полинезиската морфофонемика.^[2] Има заеднички основен лексикон со мањанскиот јазик, што се говори во областа Барито на југот на Борнео. Ова укажува на тоа дека Мадагаскар први го населиле австронезиските народи од Малајскиот Архипелаг, кои најпрвин поминале низ Борнео. Според неодамнешните генетски истражувања, првите австронезиски доселеници веројатно дошле на почетокот на нашата ера (а можеби и порано).^[3] Преселбите продолжиле во текот на I милениум, што го потврдуваат лингвистичките истражувања од кои се гледа потесното сродство помеѓу малгашкиот и старомалајскиот и старојаванскиот јазик од овој период.^[4][5] Многу подоцна, околу 1000 г., изворните австронезиски доселеници се смешале со источноафриканските народи, Арапите и други населенија.^[6] Оттука, малгашкиот има извесни заемки и од арапскиот и банту-јазиците (особено сабачкиот огранок, од кој води потекло свахили).

Писменоста и книжевноста на Мадагаскар почнале да е јавуваат во XV век. Кога Французите го основале градот Форт Дофен во XVII век, месното население користело малгашка арабица, наречена „сурабе“. Најстариот познат ракопис напишано на ова писмо е малгашко-холандски поимник од почетокот на XVII век (но издаден како книга дури во 1908 од Фабриел Феран)^[7] иако самото писмо е воведено на југоистокот на Мадагаскар уште од XV век.^[6] Кралот Радама I, првиот писмен владетел на Мадагаскар имал големи познавања од малгашката книжевност напишана на ова писмо,^[8] но сепак одлучил јазикот да добие латинично писмо и го повикал протестантското Лондонско мисионерско друштво да отвори училишта и цркви.

Малгашкиот има богата традиција на усмени преданија и истории и легенди во песни. Најпознат е народниот еп „Ибонија“, во кој се опева истоимениот јунак.

Првата печатена книга на малгашки е Библијата, преведена во 1835 од британски протестантски мисионери^[9] кои дејствувале во горските предели на Мадагаскар. Првиот двојазичен верски текст е дело на Етјен де Флакур,^[10] кој е воедно и автор на првиот речник.^[11]

Јазикот има две главни наречја: источно (каде спаѓа меринскиот) и западно (каде спаѓа сакалавскиот). Изоглосите одат долж сртот на островот, така што јужниот дел го говори западното наречје, а средишната висормнина и северот (освен самиот врв) го говори источното. Двете наречја лесно се разликуваат по неколку фонолошки особености.

Саклавскиот ги изгубил завршите носни согласки, додека меринскиот додал безвучно [ə̥]:

• *taŋan 'рака' → саклавски [ˈtaŋa], мерински [ˈtananə̥]

Завршното *t станало -[tse] во едното, но -[ʈʂə̥] во другото наречје:

• *kulit 'кожа' → саклавски [ˈhulitse], мерински [ˈhudiʈʂə̥]

Саклавскиот ги задржал старомалајските *li и *ti, додека кај меринскиот истите се претвориле во [di] (како во примерот huditra погоре) и [tsi]:

• *putiq 'бел' → саклавски [ˈfuti], мерински [ˈfutsi]

Меѓутоа, последните промени започнале на Борнео, уште пред населувањето на Мадагаскар.

Ethnologue им доделува кодови на дузина разновидности на малгашкиот како посебни јазици. Сите тие делат 70% од лексиконот на меринскиотдијалект.

Самогласки

По нагласениот слог, како кај крајот на највеќето зборови и првите два слога кај некои, /a, u, i/ се сведуваат (трпат редукција) на [ə, ʷ, ʲ]. (/i/ се пишуваат со ⟨y⟩ во овие случаи, со тоа што кај едносложните зборови како ny и vy, ⟨y⟩ се изговара како полно [i].) Завршното /a/, и понекогаш завршните слогови, се обезвучуваат на крајот на исказот. /e/ и /o/ никогаш не се сведуваат или обезвучуваат.

/o/ е маргинално во меринскиот дијалект и се среќава во извици и земки, но и во топоними од други дијалекти. /ai, au/ се дифтонзи [ai̯, au̯] во формалното говорење, но [e, o] во секојдневниот говор. Како и да се изговори, /ai/ влијае на следното /k, ɡ/ како што влијае и /i/.

Согласки

Венечните согласки /s ts z dz l/ по малку се палатализираат. /ts, dz, s, z/ се движат помеѓу [ts, dz, s, z] и [tʃ, dʒ, ʃ, ʒ]. Вротоспоменатото е мошне застапено по ненагласено /i/: затоа го имаме францускиот збор malgache [malɡaʃ]. Заднонепчените /k ɡ ŋk ŋɡ h/ се палатализираат по /i/ (на пр. alika /alikʲa/ 'куче'). /h/ честопати трпи елизија во секојдневниот говор.

Акцент

Акцентот е начелно двосложен, односно паѓа на претпоследниот слог. Кога зборот завршува на ka, tra и честопати na, тогаш акцентот е третосложен (како во македонскиот). Во многу дијалекти, неакцентираните самогласки (освен /e/) се обезвучувааат, а во некои речиси целосно претрпуваат елизија; така fanorona се изговара како [fə̥ˈnurnə̥].

Малгашкиот користи латиница уште од 1823 г. Пред тоа се користела арапска аџамија, локално наречена „сурабе“ („големо писмо“) за астролошки и магиски текстови.

Азбуката има 21 буква: a, b, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, r, s, t, v, y, z. Правописот е мошне фонетски. Буквите i и y го имаат гласот /i/ (y на крајот на зборот, а i на сите други места), додека o се изговара како (/u/). Слеаните согласки /ʈʂ/ и /ɖʐ/ се пишуваат со tr и dr, а /ts/ и /dz/ се пишуваат како ts и j. Буквата h честопати е нема. Сите други букви ја имаат вообичаената вредност по МФА.

Mp и понекогаш nt можат да стојат на почетокот на зборот, но се изговараат како /p, t/.

Дијакритични знаци

Дијакритичните знаци не се задолжителни во стандардниот малгашки, но наоѓаат примена на следниве начини:

• ` (тежок акцент) го означува нагласениот слог во зборот. Се користи за разликување на хомофони. На пример, tanàna (град) и tanana (рака), каде акцент добива зборот што претставува исклучок при изговорот.
• ´ (остар акцент) се користи во
  • многу стари речници, заедно со тешкиот акцент
  • дијалекти како барскиот
  • Француски имиња и имиња со француски правопис.
• ^ (извиен акцент) се користи:
  • ô означува дека буквата се изговара како /o/, а не како /u/. Се јавува кај одомаќинети странски зборови (hôpitaly) и дијалекти (Tôlan̈aro). Во стандардниот малгашки, за оваа намена се користат „ao“ или „oa“ (на пр. mivoaka).
  • зборовите со една буква „a“ и „е“ понекогаш добиваат извиен акцент, но ова не го менува изговорот.
• ¨ (трема) се користи со n̈ во дијалектите за да се означи заднонепчената носна согласка /ŋ/. Примери се имиња на места како Tôlan̈aro, Antsiran̈ana, Iharan̈a, Anantson̈o.
• ~ (тилда) понекогаш се користи во ñ, како замена за n̈. Кај барскиот дијалект, може да послужи за да ја означи заднонепчената носла согласка /ŋ/ (њ) и преднонепчената носна согласка /ɲ/.

Збороред

Збороредот во малгашкиот јазик е од обликот „прирок-предмет-подмет“:

Mamaky boky ny mpianatra
(чита книга ученикот)
„Ученикот чита книга“

Nividy ronono ho an'ny zaza ny vehivavy
(купи млеко за детето жената)
„Жената му купи млеко на детето“

Зборовниот ред е типичен за јазиците во кои главниот збор стои напред: Предлозите стојат напред, како во македонскиот: (ho an'ny zaza „за детето“). Детерминативот стои пред именката, а квантификаторските зборови што ги менуваат приложните фрази и зависните реченици следат по именката (ny boky „книгата“, ny boky mena „црвените книги“, ny boky rehetra „сите книги“, ny boky novakin'ny mpianatra „книгата што ја чита ученикот“).

Необична одлика е тоа што показните детерминативи се повторуваат, т.е. стојат пред и по именката: ity boky ity „оваа книга“ (букв. „оваа книга оваа“).

Глаголи

Глаголите имаат три синтактички продуктивни заложни облици зависно од нивната тематска улога во реченицата: основниот „вршителски“ облик е присутен кај највеќето глаголи. Изведениот „трпителски“ облик се користи во пасивни конструкции, а изведениот „целен“ облик се користи во конструкции кајшто се нагласува инструменталноста. Така имаме

• (1) Manasa ny tanako amin'ny savony aho. („Си ги мијам рацете со сапун“.)
• (2) Sasako amin'ny savony ny tanako. („Рацете се миени со сапун од мене“.)
• (3) Anasako ny tanako ny savony. („Со сапун рацете се миени од мене“.)

сите овие значат „Си ги мијам рацете со сапун“, но нагласокот (задршката) се изразува со обликот глаголот на почетокот од реченицата и аргументот (именката) на крајот од реченицата: manasa „мие“ и aho „јас“ во (1), sasako „мие“ и ny tanako „моите раце“ во (2), anasako „мие“ и ny savony „сапун“ in (3). Треба да се напомене дека не постои еквивалент на македонскиот прилог „со“ во (3).

Глаголите се менуваат по време (минато, сегашно, идно). Времето се означува со претставки (e.g., mividy „купување“, nividy „купи“, hividy „ќе купи“).

Именки и заменки

Малгашкиот нема граматички род, а именките не се менуваат по број. Меѓуоа, заменките и показните зборови имаат еднински и множински обливи (на пр. io boky io „таа книга“, ireto boky ireto „овие книги“).

Постои сложена низа од лични и показни заменки, зависно од познанствената и физичката блискост на соговорникот.

Во јазикот има сложен систем на деиксис (овие, оние, тука, таму итн), со седум степени на оддалеченост и видливост за секоја од нив. Домензијата на видливост прототипно е претставена како видливи наспроти невидливи предмети на разговор. Меѓутоа, невидливите облици се употребуваат за видливи определници кога можат само многу воопштено да се определат или кога имаат нејасни граници, додека пак видливите се користат за видливи определници кога се тематски предмети на разговорот.^[12]

Notes :

• Дијакритичните знаци за деиксис се незадолжителни.
• Означените со * се користат ретко.

Ова се примери од меринскиот дијалект (стандарден малгашки), застапен во главниот град и средишниот горски предел (висорамнина), кајшто живее племето Мерина.^[13][14]

• Баритски јазици
• Мањански јазик

• Biddulph, Joseph (1997). An Introduction to Malagasy. Pontypridd, Cymru. ISBN 978-1-897999-15-8.
• Hurles, Matthew E., et al. (2005). The Dual Origin of the Malagasy in Island Southeast Asia and East Africa: Evidence from Maternal and Paternal Lineages. American Journal of Human Genetics 76:894–901.
• Ricaut et al. (2009) "A new deep branch of eurasian mtDNA macrohaplogroup M reveals additional complexity regarding the settlement of Madagascar", BMC Genomics.

• Голема аудиобаза на малгашки зборови со изговор Архивирано на 20 јули 2011 г. (англиски)
• Малгашко–англиски речник (англиски)
• Зборовен список Архивирано на 22 јуни 2011 г. - Светска база на заемки (англиски)
• Малгашки јазик - Оксфордски универзитет (англиски)