Кірыліца

Кірыліца
Кірыліца
Тып пісьма	кансанантна-вакалічнае пісьмо
Мовы	стараславянская, царкоўнаславянская, беларуская, руская, сербская, балгарская, македонская, украінская, малдаўская і многія іншыя
Гісторыя
Месца ўзнікнення	Паўднёва-Усходняя Еўропа
Стваральнік	Клімент Охрыдскі; (меркавана); Кірыл і Мяфодзій; (традыцыйна)
Дата стварэння	IX стагоддзе
Перыяд	з IX ст.; (у сучасным выглядзе з канца XVI ст.)
Паходжанне	Егіпецкае пісьмоПротасінайскае пісьмоФінікійскі алфавітГрэчаскі алфавіт(Копцкі алфавіт)(Глаголіца)
Уласцівасці
Напрамак пісьма	злева направа[d]
ISO 15924	Cyrl
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

Кіры́ліца — старажытная славянская азбука. Назва паходзіць ад імені славянскага асветніка Канстанціна (Кірыла) Філосафа. Мяркуюць, што пісьмо створана ў сярэдзіне 9 ст. на аснове глаголіцы і грэчаска-візантыйскага ўстаўнага пісьма. Мела 43 літары (11 ст.): 24 візантыйскага паходжання, 19 самастойных. 27 літар мелі лікавае значэнне (літара з цітлай).

Шырока ўжывалася ў стараславянскіх, потым ва ўсходнеславянскіх пісьменнасцях Сярэдневякоўя, у т. л., у старабеларускім пісьменстве (14—18 ст.). Пры развіцці моў, якія запісваліся кірыліцаю, яе алфавітна-літарны склад перастаў дакладна адпавядаць іх гукавой сістэме.

Найстаражытнейшыя помнікі кірыліцы: надпісы на руінах царквы ў Праславе (9 ст., Балгарыя), на гліняным посудзе з раскопак пад Смаленскам (пач. 10 ст.), балгарскі надпіс у Дабруджы (943), берасцяныя граматы (10—15 ст.), Савава кніга і Супрасльскі рукапіс (11 ст.), першы датаваны рукапіс — Астрамірава Евангелле (1056—1057).

Назва

Верагодна, кірылічнае пісьмо распрацоўвалі і распаўсюджвалі паслядоўнікі Кірыла і Мяфодзія, а не самі Кірыл і Мяфодзій, таму такая назва пісьменнасці хутчэй аддае даніну павагі, чым абазначае аўтарства.

У беларускай, рускай, балгарскай, македонскай і сербскай мовах кірыліца таксама вядома пад назваю «азбука», якая паходзіць ад старое назвы дзвюх першых літар кірылічнага алфавіта (гэтак жа як і слова алфавіт пайшло ад першых дзвюх грэчаскіх літар альфа і бета^{[заўв 1]}).

Гісторыя

Каля 863 года браты Канстанцін (Кірыл) Філосаф і Мяфодзій з Салуні (Салонікі) па загадзе візантыйскага імператара Міхаіла III^[ru] ўпарадкавалі пісьменнасць для стараславянскай мовы і выкарыстоўвалі новую азбуку для перакладу на славянскую мову грэчаскіх рэлігійных тэкстаў^[2]^:44. Доўгі час дыскусійным заставалася пытанне, ці была гэта кірыліца (і ў такім выпадку глаголіцу лічаць тайнапісам, які з'явіўся пасля забароны кірыліцы) або глаголіца — азбука, якія адрозніваюцца амаль выключна напісаннем. Цяпер у навуцы пераважае погляд, згодна з якім глаголіца першасная, а кірыліца другасная (у кірыліцы глагалічныя літары заменены на вядомыя грэчаскія). Глаголіца доўгі час у некалькі змененым выглядзе ўжывалася у харватаў (да XVII ст).

З'яўленне кірыліцы, заснаванай на грэчаскім статутным (урачыстым) пісьме — унцыяле^[2]^:45, звязваюць з дзейнасцю балгарскай школы кніжнікаў (пасля Кірыла і Мяфодзія). У прыватнасці, у жыцці святога Клімента Охрыдскага прама пішацца аб стварэнні ім славянскага пісьменства ўжо пасля Кірыла і Мяфодзія. Дзякуючы папярэдняй дзейнасці братоў азбука атрымала шырокае распаўсюджванне ў паўднёваславянскіх землях, што прывяло ў 885 годзе да забароны яе выкарыстання ў царкоўнай службе рымскім папам, які змагаўся з вынікамі місіі Канстанціна-Кірыла і Мяфодзія.

У Балгарыі цар Барыс у 860 годзе прыняў хрысціянства. Балгарыя становіцца цэнтрам распаўсюджвання славянскага пісьменства. Тут ствараецца першая славянская кніжная школа — Праслаўская кніжная школа — перапісваюцца Кірыла-Мяфодзіеўскія арыгіналы богаслужбовых кніг (Евангелле, Псалтыр, Апостал, царкоўныя службы), робяцца новыя славянскія пераклады з грэчаскай мовы, з'яўляюцца арыгінальныя творы на стараславянскай мове («О письменехъ Чрьноризца Храбра»).

Шырокае распаўсюджанне славянскага пісьменства, яго «залаты век», адносіцца да часу валадарання ў Балгарыі цара Сімяона Вялікага (893—927 гг.), сына цара Барыса. Пазней стараславянская мова пранікае ў Сербію, а ў канцы X стагоддзя становіцца мовай царквы ў Старажытнарускай дзяржаве.

Стараславянская мова, быўшы мовай царквы на Русі, адчувала на сабе ўплыў старажытнарускай мовы. Гэта была стараславянская мова рускай рэдакцыі, бо ўключала ў сябе элементы жывой ўсходнеславянскай гаворкі.

Першапачаткова кірыліцай карысталіся частка паўднёвых славян, усходнія славяне, а таксама румыны; з часам іх алфавіты некалькі разышліся адзін ад аднаго, хоць напісанне літар і прынцыпы арфаграфіі заставаліся (за выключэннем заходнесербскага варыянта) у цэлым агульнымі.

Азбука з кнігі Івана Фёдарава. 1574 год
Азбука ў буквары Лаўрэнція Зізанія. Вільня, 1596 год
Шрыфт тыпаграфіі Мамонічаў. Каля 1600 года
Тытульны ліст буквара Спірыдона Собаля. Куцеінская друкарня, 1631 год
Друкаваны буквар Васіля Бурцова. Масква, 1634 год

Класічная кірыліца

Буква	Лікавае значэнне	Чытанне	Назва
А	1	[а]	аз
Б		[б]	бу́кі
В	2	[в]	ве́дзі
Г	3	[г]	глаго́ль
Д	4	[д]	дабро́
Е, Є	5	[е]	есць
Ж		[ж']	жыве́це
Ѕ	6	[дз']	зяло́
Ꙁ, З	7	[з]	зямля́
И	8	[і]	і́жэ (і 8-рычнае)
І, Ї	10	[і]	і (і 10-рычнае)
К	20	[к]	ка́ка
Л	30	[л]	лю́дзі
М	40	[м]	мысле́це
Н	50	[н]	наш
О	70	[о]	он
П	80	[п]	пако́й
Р	100	[р]	рцы
С	200	[с]	сло́ва
Т	300	[т]	тве́рда
Ѹ, Ꙋ	(400)	[у]	ук
Ф	500	[ф]	ферт

Буква	Лікавае значэнне	Чытанне	Назва
Х	600	[х]	хер
Ѡ	800	[о]	аме́га
Ц	900	[ц’]	цы
Ч	90	[ч’]	чэрв
Ш		[ш’]	ша
Щ		[ш'т’] ([ш'ч’])	шта
Ъ		[ъ]	ёр
Ы		[ы]	еры
Ь		[ь]	ер
Ѣ		[æ], [іе]	яць
Ю		[йу]	ю
Ꙗ		[йа]	А ётаванае
Ѥ		[йэ]	Е ётаванае
Ѧ	(900)	[э^н]	Малы юс
Ѫ		[о^н]	Вялікі юс
Ѩ		[йэ^н]	юс малы ётаваны
Ѭ		[йо^н]	юс вялікі ётаваны
Ѯ	60	[кс]	ксі
Ѱ	700	[пс]	псі
Ѳ	9	[θ], [ф]	фіта́
Ѵ	400	[і], [в]	іжыца

Графіка

Графіка ў 10—18 ст. паслядоўна існавала ў формах: устаў, паўустаў (з 14 ст.), скорапіс (з канца 14 ст., у бытавой і дзелавой перапісцы, у т.л. і ў ВКЛ), у кніжных загалоўках — арнаментальная вязь.

У Расіі ў выніку рэформы 1708 быў створаны грамадзянскі шрыфт (Гл. таксама: Ілля Капіевіч), які стаў асновай для сучасных сістэм кірылаўскага пісьма.

Сучаснае ўжыванне

Алфавіты славянскіх моў

Беларускі	А	Б	В	Г	Ґ^[3]	Д			Е		Ё	Ж		З			І		Й		К	Л		М	Н		О	П	Р	С	Т			У	Ў	Ф	Х	Ц	Ч		Ш				Ы	Ь	Э	Ю	Я
Балгарскі	А	Б	В	Г		Д			Е			Ж		З		И			Й		К	Л		М	Н		О	П	Р	С	Т			У		Ф	Х	Ц	Ч		Ш		Щ	Ъ		Ь		Ю	Я
Македонскі	А	Б	В	Г		Д	Ѓ		Е			Ж		З	Ѕ	И				Ј	К	Л	Љ	М	Н	Њ	О	П	Р	С	Т	Ќ		У		Ф	Х	Ц	Ч	Џ	Ш
Рускі	А	Б	В	Г		Д			Е		Ё	Ж		З		И			Й		К	Л		М	Н		О	П	Р	С	Т			У		Ф	Х	Ц	Ч		Ш		Щ	Ъ	Ы	Ь	Э	Ю	Я
Русінскі	А	Б	В	Г	Ґ	Д			Е	Є	Ё	Ж		З		И	І	Ї	Й		К	Л		М	Н		О	П	Р	С	Т			У		Ф	Х	Ц	Ч		Ш		Щ	Ъ	Ы	Ь		Ю	Я
Сербскі	А	Б	В	Г		Д		Ђ	Е			Ж		З		И				Ј	К	Л	Љ	М	Н	Њ	О	П	Р	С	Т		Ћ	У		Ф	Х	Ц	Ч	Џ	Ш
Украінскі	А	Б	В	Г	Ґ	Д			Е	Є		Ж		З		И	І	Ї	Й		К	Л		М	Н		О	П	Р	С	Т			У		Ф	Х	Ц	Ч		Ш		Щ			Ь		Ю	Я
Чарнагорскі	А	Б	В	Г		Д		Ђ	Е			Ж	З́	З	Ѕ	И				Ј	К	Л	Љ	М	Н	Њ	О	П	Р	С	Т		Ћ	У		Ф	Х	Ц	Ч	Џ	Ш	С́

Алфавіты неславянскіх моў

Казахскі	А	Ә		Б	В	Г	Ғ		Д		Е	Ё		Ж			З	И		Й	К	Қ	Л	М	Н	Ң			О	Ө	П	Р	С			Т	У	Ұ	Ү			Ф	Х	Һ		Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	Ы	І	Ь	Э	Ю	Я
Татарскі	А	Ә		Б	В	Г			Д		Е	Ё		Ж	Җ		З	И		Й	К		Л	М	Н	Ң			О	Ө	П	Р	С			Т	У		Ү			Ф	Х	Һ		Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	Ы		Ь	Э	Ю	Я
Кіргізскі	А			Б	В	Г			Д		Е	Ё		Ж			З	И		Й	К		Л	М	Н	Ң			О	Ө	П	Р	С			Т	У		Ү			Ф	Х			Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	Ы		Ь	Э	Ю	Я
Малдаўскі	А			Б	В	Г			Д		Е			Ж		Ӂ	З	И		Й	К		Л	М	Н				О		П	Р	С			Т	У					Ф	Х			Ц	Ч		Ш			Ы		Ь	Э	Ю	Я
Мангольскі	А			Б	В	Г			Д		Е	Ё		Ж			З	И		Й	К		Л	М	Н				О	Ө	П	Р	С			Т	У		Ү			Ф	Х			Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	Ы		Ь	Э	Ю	Я
Таджыкскі	А			Б	В	Г	Ғ		Д		Е	Ё		Ж			З	И	Ӣ	Й	К	Қ	Л	М	Н				О		П	Р	С			Т	У			Ӯ		Ф	Х		Ҳ		Ч	Ҷ	Ш		Ъ				Э	Ю	Я
Чувашскі	А		Ӑ	Б	В	Г			Д		Е	Ё	Ӗ	Ж			З	И		Й	К		Л	М	Н				О		П	Р	С	Ҫ		Т	У				Ӳ	Ф	Х			Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	Ы		Ь	Э	Ю	Я
Якуцкі	А			Б	В	Г		Ҕ	Д	Дь	E	Ё		Ж			З	И		Й	К		Л	М	Н		Ҥ	Нь	О	Ө	П	Р	С		Һ	Т	У		Ү			Ф	Х			Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	Ы		Ь	Э	Ю	Я

Дарэформенныя грамадзянскія алфавіты

Балгарскі да 1945 года	А	Б	В	Г	Д		Е		Ж	З	И	Й	(І)	К	Л	М	Н	О	П	Р	С	Т		У	Ф	Х	Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	(Ы)	Ь	Ѣ			Ю	Я	Ѫ	(Ѭ)	(Ѳ)
Рускі да 1918 года	А	Б	В	Г	Д		Е	(Ё)	Ж	З	И	(Й)	І	К	Л	М	Н	О	П	Р	С	Т		У	Ф	Х	Ц	Ч		Ш	Щ	Ъ	Ы	Ь	Ѣ	Э		Ю	Я			Ѳ	(Ѵ)
Сербскі к сярэдзіне XIX ст.	А	Б	В	Г	Д	Ђ	Е		Ж	З	И	Й	І	К	Л	М	Н	О	П	Р	С	Т	Ћ	У	Ф	Х	Ц	Ч	Џ	Ш	(Щ)	Ъ	Ы	Ь	Ѣ	(Э)	Є	Ю	Я			(Ѳ)	(Ѵ)

(У дужках стаяць знакі, якія не мелі афіцыйнага статуса літар, а таксама літары, якія выйшлі з ужытку раней за прыведзеную дату.)

Распаўсюджанасць у свеце

Афіцыйны алфавіт

На цяперашні час у якасці афіцыйнага алфавіта кірыліца выкарыстоўваецца ў наступных краінах:

Абхазія (часткова прызнаная дзяржава)

Беларусь

Боснія і Герцагавіна

сербская мова

Балгарыя

балгарская мова

Казахстан

Кыргызстан

Паўночная Македонія

македонская мова

Малдова

руская мова ў Гагаузіі

Манголія

мангольская мова

Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка (непрызнаная дзяржава)

Расія

руская мова
дзяржаўныя і афіцыйныя мовы ў Расіі (акрамя вепскай, карэльскай і фінскай моў)

Сербія

Таджыкістан

Украіна

украінская мова
руская мова ў некаторых абласцях

Чарнагорыя

чарнагорская мова (разам з лацініцаю)
сербская мова

Паўднёвая Асеція (часткова прызнаная дзяржава)

У мінулым

Азербайджан

азербайджанская мова (пераведзена на лацініцу ў 1990-я гады)

Малдова

гагаузская мова ў Гагаузіі (пераведзена на лацініцу ў 1996 годзе)

Узбекістан

узбекская мова (пераведзена на лацініцу ў 1993 годзе)
каракалпакская мова ў Каракалпакстане (пераведзена на лацініцу ў 1994 годзе)

Туркменістан

туркменская мова (пераведзена на лацініцу ў 1990-я гады)

Кадзіроўкі кірыліцы

CP866 (Альтэрнатыўная кадзіроўка)
Асноўная кадзіроўка
Балгарская кадзіроўка
CP855
ISO 8859-5
КАІ-8 (руск.: КОИ-8)
ДКАІ-8
MacCyrillic
Windows-1251 (CP1251)

Кірыліца ва Унікодзе

Ва Унікодзе версіі 6.0 для кірыліцы выдзелена чатыры раздзелы:

назва	дыяпазон кодаў (hex)		апісанне
Cyrillic	0400	045F	сімвалы з ISO 8859-5, перамешчаныя ўверх на 864 пазіцыі
	0460	047F	гістарычныя літары
	0480	04FF	дадатковыя сімвалы для розных моў з пісьменнасцю на аснове кірыліцы
Cyrillic Supplement	0500	052F
Cyrillic Extended-A	2DE0	2DFF	надрадковыя буквы для царкоўнаславянскага пісьма
Cyrillic Extended-B	A640	A69F	розныя гістарычныя буквы

Ва Унікодзе няма кірылічных літар з націскам, таму яны кадзіруюцца як састаўныя шляхам дабаўлення сімвала U+0301 («combining acute accent») пасля націскной галоснай (напрыклад, ы́ э́ ю́ я́).

Доўгі час найбольш праблемнаю была царкоўнаславянская мова, але пачынаючы з версіі 5.1 ужо прысутнічаюць практычна ўсе патрэбныя сімвалы.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A B C D E F

400 Ѐ Ё Ђ Ѓ Є Ѕ І Ї Ј Љ Њ Ћ Ќ Ѝ Ў Џ

410 А Б В Г Д Е Ж З И Й К Л М Н О П

420 Р С Т У Ф Х Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я

430 а б в г д е ж з и й к л м н о п

440 р с т у ф х ц ч ш щ ъ ы ь э ю я

450 ѐ ё ђ ѓ є ѕ і ї ј љ њ ћ ќ ѝ ў џ

460 Ѡ ѡ Ѣ ѣ Ѥ ѥ Ѧ ѧ Ѩ ѩ Ѫ ѫ Ѭ ѭ Ѯ ѯ

470 Ѱ ѱ Ѳ ѳ Ѵ ѵ Ѷ ѷ Ѹ ѹ Ѻ ѻ Ѽ ѽ Ѿ ѿ

480 Ҁ ҁ ҂ ҃ ҄ ҅ ҆ ҇ ҈ ҉ Ҋ ҋ Ҍ ҍ Ҏ ҏ

490 Ґ ґ Ғ ғ Ҕ ҕ Җ җ Ҙ ҙ Қ қ Ҝ ҝ Ҟ ҟ

4A0 Ҡ ҡ Ң ң Ҥ ҥ Ҧ ҧ Ҩ ҩ Ҫ ҫ Ҭ ҭ Ү ү

4B0 Ұ ұ Ҳ ҳ Ҵ ҵ Ҷ ҷ Ҹ ҹ Һ һ Ҽ ҽ Ҿ ҿ

4C0 Ӏ Ӂ ӂ Ӄ ӄ Ӆ ӆ Ӈ ӈ Ӊ ӊ Ӌ ӌ Ӎ ӎ ӏ

4D0 Ӑ ӑ Ӓ ӓ Ӕ ӕ Ӗ ӗ Ә ә Ӛ ӛ Ӝ ӝ Ӟ ӟ

4E0 Ӡ ӡ Ӣ ӣ Ӥ ӥ Ӧ ӧ Ө ө Ӫ ӫ Ӭ ӭ Ӯ ӯ

4F0 Ӱ ӱ Ӳ ӳ Ӵ ӵ Ӷ ӷ Ӹ ӹ Ӻ ӻ Ӽ ӽ Ӿ ӿ

500 Ԁ ԁ Ԃ ԃ Ԅ ԅ Ԇ ԇ Ԉ ԉ Ԋ ԋ Ԍ ԍ Ԏ ԏ

510 Ԑ ԑ Ԓ ԓ Ԕ ԕ Ԗ ԗ Ԙ ԙ Ԛ ԛ Ԝ ԝ Ԟ ԟ

520 Ԡ ԡ Ԣ ԣ Ԥ ԥ Ԧ ԧ

2DE0 ⷠ ⷡ ⷢ ⷣ ⷤ ⷥ ⷦ ⷧ ⷨ ⷩ ⷪ ⷫ ⷬ ⷭ ⷮ ⷯ

2DF0 ⷰ ⷱ ⷲ ⷳ ⷴ ⷵ ⷶ ⷷ ⷸ ⷹ ⷺ ⷻ ⷼ ⷽ ⷾ ⷿ

A640 Ꙁ ꙁ Ꙃ ꙃ Ꙅ ꙅ Ꙇ ꙇ Ꙉ ꙉ Ꙋ ꙋ Ꙍ ꙍ Ꙏ ꙏ

A650 Ꙑ ꙑ Ꙓ ꙓ Ꙕ ꙕ Ꙗ ꙗ Ꙙ ꙙ Ꙛ ꙛ Ꙝ ꙝ Ꙟ ꙟ

A660 Ꙡ ꙡ Ꙣ ꙣ Ꙥ ꙥ Ꙧ ꙧ Ꙩ ꙩ Ꙫ ꙫ Ꙭ ꙭ ꙮ ꙯

A670 ꙰ ꙱ ꙲ ꙳ ꙼ ꙽ ꙾ ꙿ

A680 Ꚁ ꚁ Ꚃ ꚃ Ꚅ ꚅ Ꚇ ꚇ Ꚉ ꚉ Ꚋ ꚋ Ꚍ ꚍ Ꚏ ꚏ

A690 Ꚑ ꚑ Ꚓ ꚓ Ꚕ ꚕ Ꚗ ꚗ

Гл. таксама

Заўвагі

Зноскі

Літаратура

Кірыліца // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).
Батвіннік М. Б. Кірыліца // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т. Т. 3. Карчма — Найгрыш / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 751 с., іл., 40 л. іл. С. 56—57.
Лось И. Л. Кириллица // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Азбука // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб., 1890—1907.
Истрин В. А. 1100 лет славянской азбуки.. — 2-е изд.. — М.: Наука, 1988. — (Литературоведение и языкознание). — ISBN 5-02-010865-0.
Карский Е. Ф. Славянская кирилловская палеография.. — 2-е изд.. — М.: Наука, 1979.
Каўрус А. А., Круталевіч М. М. Славянскія азбукі, іх паходжанне // Стараславянская мова.. — Мінск: Беларуская навука, 2005. — С. 18—25.
Князевская О. А. Кириллица // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: «Советская энциклопедия», 1990. — С. 222—223.

Спасылкі

	Кірыліца на Вікісховішчы

Славянскія мовы і кадзіроўкі Архівавана 9 снежня 2019. (руск.)
К истории русской азбуки (руск.)
Кірылічныя кадзіроўкі (англ.)

[1]

[заўв 1]

[2]

[3]

Search