Azaroaren 14

Euskal Herria

• 1409 – Enirio-Aralarko mankomunitatea sortu zen.
• 1833 – Tomas Zumalakarregi Don Carlosen aldeko ejerzitoaren komandante nagusi izendatu zuten Lizarran.
• 1980 – ETAk Vicente Zorita Alonso zibila hil zuen Santurtzin.
• 1980 – Batallon Vasco Español talde terroristak Joakin Antimasbere Eskoz hil zuen Hernanin.
• 2004 – Batasunak Anoetako proposamena aurkezten du Donostiako Anoetako belodromoan.
• 2006 – Eusko Jaurlaritzak Babes Ofizialeko 8 etxebizitza desjabetu zituela jakitera eman zuen, okerreko erabilpenagatik.
• 2007 – Poliziak hiru herriko taberna (Xilko, Kanttu eta Tana herriko tabernak) miatu zituen, Baiona, Ziburu eta Hendaian, Iparralden.
• 2013 – Eusko Legebiltzarrak egutegitik kendu zuen Euskadiren Eguna, EAJ eta EH Bilduren aldeko eta PSE, PP eta UPyDren aurkako bozekin. Bi urtez bakarrik ospatua zen, urriaren 25ean.

Mundua

• K. a. 1152 – Ezagutzen den lehen lan greba egin zen antzinako Egipton, Ramses III.aren garaian. Turinen dagoen papiro batean bilduta dago informazio hau.
• 1524 – 14 Francisco Pizarro konkistadoreak Panama utzi eta Hego Amerikako Ozeano Bareko kostaldetik jaisten hasi zen.
• 1533 – Franzisko Pizarrok gidatuta, konkistatzaile espainiarrrak Cajamarcara (Inka Inperioa) iritsi ziren.
• 1918 – Txekoslovakiako Errepublikaren sorrera.
• 1921 – Espainiako Alderdi Komunistaren sorrera.
• 1940 – Bigarren Mundu Gerran naziek Coventry hiria (Ingalaterra) bonbardatu eta deuseztu zuten.
• 1975 – Espainiak Mendebaldeko Sahara Maroko eta Mauritaniaren eskuetan utzi zuen.
• 1980 – Batallon Vasco Español talde terroristak Esperanza Arana eta Jokin Alfonso Etxeberria hil zituen Caracasen (Venezuela).
• 1982 – Solidarnosc mugimendu poloniarreko Lech Walesa askatu egin zuten, SESBeko mugan 11 hilabete atxilotuta egon ondoren.
• 2006 – Ustelkeri urbanistikoaren aurkako operazioa Marbellan, hamaika pertsona gehiago atxilotu zituzten, horien artean Mayte Zaldivar, Marbellako alkate ohiaren emazte izandakoa.
• 2007 – Frantziako langile publikoen %75a inguruk sindikatuek bultzaturiko grebarekin bat egin zuen, Gobernuak aurkeztutako erretreta erregimen berezien erreformaren aurka. Egun horietan grebak ugariak izan ziren lan sektore desberdinetan.
• 2012 – Europako hainbat herrialdetan greba egin zen krisialdi ekonomikoa dela eta gobernuek aurrera eramaten ari ziren politika ekonomikoaren aurka.
• 2020 – Fronte Polisarioak, aurreko eguneko Marokoko Armadaren interbentzioaren ondoren, hautsitzat jo zuen Marokorekin 1991n sinatu zuten su-etena.

Euskal Herria

• 1997 – Ernesto Telleria euskal zinema zuzendariaren Suerte filma estreinatu zen.
• 2007 – Gontzal Mendibilek sortu eta zuzendutako Arrupe, mi silencio musikala Euskalduna Jauregian aurkeztuko du Pedro Arrupe jaio zela 100 urte betetzen direnean.

Mundua

• 1925 – Irlandako Errepublikan 2RN irrati katea lehenbizikoz aireratu zen.
• 1968 – The Shoes of the Fisherman filma estreinatu zen, Michael Anderson estatubatuar zinema zuzendariak zuzendu eta Laurence Olivier, Anthony Quinn, John Gielgud eta Oskar Werner aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2003 – Master and Commander: The Far Side of the World filma esteinatu zen, Peter Weir australiar zinema zuzendariak zuzendu eta Russell Crowe, Paul Bettany, Billy Boyd eta James D'Arcy aktoreek antzeztu zutelarik.
• 2006 – Casino Royale filma estreinatu zen, Martin Campbell zeelandaberriar zinema zuzendariak zuzendu eta Daniel Craig, Eva Green, Mads Mikkelsen, Giancarlo Giannini eta Judi Dench aktoreek antzeztu zutelarik.

Euskal Herria

• 2007 – Mondragon Corporacion Cooperativak lehen euskal industriagunea inauguratu zuen Txinan.

Mundua

• 1924 – Radio Barcelona irrati-katea inauguratu zuten, Europan sortu zen hirugarren irrati-katea izan zen.
• 1969 – NASAk Apollo 12 espazio-ontzia bidali zuen Ilargira. Ilargira bidalitako gizakiek tripulatutako bigarren misioa izan zen.
• 1971 – Mariner 9 espazio-zundak Martera iritsi zen.
• 2003 – 90377 Sedna asteroidea aurkitu zuten.

Euskal Herria

• 2007 – Errealeko Administrazio Kontseiluak dimisioa aurkeztu zuen eta 2008ko urtarrilaren 3rako hauteskundeak egingo ditu.

Mundua

• 2010 – 2010eko 1 Formulako denboraldia: Sebastian Vettel alemaniarra munduko txapeldun eta Red Bull Racing taldea auto eraikitzaile txapelduna.

Euskal Herria

• 1728 – Léon Picot de Chemeteau, lapurtar noble eta militarra (h. 1764).
• 1848 – Domingo Elizondo, nafar ongile eta enpresaburua (h. 1929).
• 1854 – Serapio Muxika, gipuzkoar historialaria eta artxibozaina (h. 1941).
• 1884 – Lorenzo Aguirre, espainiar margolari eta polizia, Iruñean (h. 1942).
• 1907 –
  • Pedro Arrupe, Aita Arrupe, Jesusen Konpainiaren 28. Nagusia (h. 1991).
  • Jean Delay, lapurtar psikiatra eta idazlea (h. 1987).
• 1913 – Pilare Alba, Elizondoko eskoletako maistra (h. 2015).
• 1929 – Alfonso Irigoien, bilbotar euskalaria, euskal idazlea, olerkaria, margolaria eta eskultorea (h. 1996).
• 1934 – Alfredo Irusta Irusta, euskal herritar txirrindularia, Ampueron (h. 2018).
• 1937 – Ignacio Barandiaran, gipuzkoar historialaria.
• 1947 – Helena Santesteban, EAko nafar politikaria.
• 1958 – Txema Noriega, bizkaitar futbolari ohia.
• 1964 – Antxon Gomez, arabar idazle, politikari eta basozaina, EAE-ANVko idazkari nagusi ohia.
• 1966 – Iñaki Álaba, gipuzkoar futbolari ohia.
• 1973 – Leyre Berrocal, bizkaitar aktorea.
• 1977 – Oihana Alkorta, gipuzkoar musikari eta abeslaria (h. 2007).
• 1979 – Yves Salaberri "Xala", lapurtar pilotaria.
• 1984 – Ainhoa Pagola, gipuzkoar txirrindulari ohia.
• 1987 – Ander Elosegi, gipuzkoar kirolaria, ur bizietako kanoa monoplaza (C1) modalitatean aditua.
• 1988 – Ainhoa Bastarrika Iriarte, gipuzkoar telekomunikazio-ingeniaria eta Hizkuntzalaritzan nazioarteko cum laude doktorea.
• 1990 – Julen Castañeda, gipuzkoar futbolaria.
• 1991 – Alba Menendez, gipuzkoar eskubaloi jokalaria.
• 2005 – Aingeru Olabarrieta, arabar futbolaria.

Mundua

• 1567 – Maurizio Nassaukoa, Herbehereetako iparraldeko estatuburua (h. 1625).
• 1719 – Leopold Mozart, alemaniar konpositorea, Wolfgang Amadeus Mozarten aita (h. 1787).
• 1762 – George Petrovitx Karageorge, Serbiako buruzagia, Karageorgevitx dinastiaren sortzailea (h. 1817).
• 1765 – Robert Fulton, estatubatuar ingeniari eta asmatzailea, lurrunontziaren asmatzailea (h. 1815).
• 1774 – Gaspare Spontini, italiar musikagilea eta biolinista (h. 1851).
• 1776 – Henri Dutrochet, frantziar fisiologo eta fisikaria, osmosiaren aurkitzailea (h. 1847).
• 1778 – Johann Nepomuk Hummel, austriar musikagile eta piano-jotzailea (h. 1837).
• 1789 – José Antonio Anzoátegui, Venezuelako Independentzia Gerrako militar famatua (h. 1819).
• 1797 – Charles Lyell, eskoziar geologoa (h. 1875).
• 1805 – Fanny Mendelssohn, alemaniar konpositore eta piano-jolea (h. 1847).
• 1807 – Schelto van Heemstra, Herbehereetako lehen ministroa (h. 1864).
• 1812 – Maria Kristina Savoiakoa, Fernando II.a Bi Sizilietakoaren lehen erregina ezkontidea (h. 1836).
• 1828 – Charles de Freycinet, Frantziako lehen ministroa (h. 1923).
• 1832 – Mathilda Beasley, estatubatuar moja eta irakaslea (h. 1903).
• 1838 – August Šenoa, kroaziar idazlea (h. 1881).
• 1840 – Claude Monet, frantziar margolaria (h. 1926).
• 1863 – Leo Baekeland, belgikar kimikaria (h. 1944).
• 1874 – Johannes Schober, Austriako kantzilerra (h. 1932).
• 1878 – Julie Manet, frantziar margolaria eta arte bildumagilea (h. 1966).
• 1883 – Ado Birk, Estoniako lehen ministroa (h. 1942).
• 1885 – Sonia Delaunay Terk, ukrainar margolaria (h. 1979).
• 1889 –
  • Taha Hussein, arabierazko egiptoar idazlea (h. 1973).
  • Jawaharlal Nehru, Indiako aurreneko lehen ministroa (h. 1964).
• 1891 – Frederick Grant Banting, kanadar fisiologoa, 1923ko Medikuntzako Nobel Saria (h. 1941).
• 1893 – Carlo Emilio Gadda, italiar eleberrigilea (h. 1973).
• 1894 – Samuel Eichelbaum, argentinar antzerkigilea (h. 1967).
• 1896 – Mamie Eisenhower, Ameriketako Estatu Batuetako lehen dama (h. 1979).
• 1900 – Aaron Copland, estatubatuar musikagilea (h. 1990).
• 1904 – Dick Powell, estatubatuar abeslari, aktore eta zinema zuzendaria (h. 1963).
• 1906 –
  • Louise Brooks, estatubatuar flapper, aktore eta dantzaria (h. 1985).
  • Suzanne Eisendieck, inpresionismo osteko alemaniar margolaria (h. 1998).
• 1907 –
  • Astrid Lindgren, suediar idazlea (h. 2002).
  • William Steig, estatubatuar haur literaturako marrazkilari, ilustratzaile eta idazlea (h. 2003).
• 1908 – Joseph McCarthy, estatubatuar politikaria, McCarthyismo deritzan Sorgin Ehizaren bultzatzailea (h. 1957).
• 1912 – Barbara Hutton, estatubatuar prentsa arrosako pertsonai ezaguna eta XX. mendeko lehenbiziko emakume aberatsetako bat (h. 1979).
• 1913 – Mariano Navarro Rubio, espainiar politikari eta abokatua (h. 2001).
• 1917 – Park Chung-hee, Hego Koreako presidentea (h. 1979).
• 1920 – Hans Hansen, Faroe uharteetako margolaria (h. 1970).
• 1922 –
  • Boutros Boutros-Ghali, Nazio Batuen Erakundeko idazkari nagusia (h. 2016).
  • Veronica Lake, estatubatuar aktorea (h. 1973).
• 1923 – Carlos Seco Serrano, espainiar historialaria (h. 2020).
• 1925 – Zhores Medvedev, errusiar biologoa (h. 2018).
• 1926 –
  • Leonie Rysanek, austriar sopranoa (h. 1998).
  • Juan Antonio Vallejo-Nágera, espainiar idazle eta sendagilea (h. 1990).
• 1927 – Narciso Yepes, espainiar gitarra-jotzailea (h. 1997).
• 1928 –
  • Vitaliy Masol, Ukrainako lehen ministroa (h. 2018).
  • María Inmaculada Paz-Andrade, galiziar zientifiko, fisiko eta ikertzailea (h. 2022).
• 1930 – Edward White, estatubatuar astronauta (h. 1967).
• 1934 –
  • Krikor Bedros XX.a Gabroyan, Eliza Armeniar Katolikoaren patriarka (h. 2021).
  • Ellis Marsalis Jr., estatubatuar jazz piano-jotzailea (h. 2020).
• 1935 – Hussein I.a Jordaniakoa, Jordaniako erregea (h. 1999).
• 1936 –
  • Antonio Gades, espainiar dantzaria (h. 2004).
  • Josefina Molina, espainiar zinema-zuzendaria, gidoilaria, telebistako errealizadorea, idazlea eta eszenako zuzendaria.
• 1937 – Vittorio Adorni, italiar txirrindularia (h. 2022).
• 1939 – Kenizé Mourad, frantziar kazetari eta idazlea.
• 1942 –
  • Klaus Beer, alemaniar atleta, luzera jauzian espezializatua (h. 2023).
  • Natalia Gutman, errusiar biolontxelo-jotzailea.
• 1943 – Rafael Leonardo Callejas, Hondurasko presidentea (h. 2020).
• 1945 – Anne Brenon, frantziar historialari, idazle eta ondarearen kontserbatzailea.
• 1946 – Sacheen Littlefeather, estatubatuar aktorea, modeloa eta Amerindiarren eskubide zibilen aldeko aktibista (h. 2022).
• 1948 – Karlos III.a Erresuma Batukoa, Erresuma Batuko erregea.
• 1950 – Matías Prats Luque, espainiar kazetaria, irratian eta telebistan aritutakoa.
• 1951 –
  • Alec John Such, hungariar-estatubatuar baxu-jolea, Bon Jovi taldeko kidea (h. 2022).
  • Zhang Yimou, txinatar zine zuzendaria.
• 1953 – Dominique de Villepin, Frantziako Lehen Ministro ohia.
• 1954 –
  • Bernard Hinault, frantziar txirrindularia, historiako txirrindulari hoberenetakoa.
  • Condoleezza Rice, estatubatuar politologo eta diplomazialaria, AEBetako Estatu Idazkari ohia.
• 1955 – Hiroshi Hayano, japoniar futbolari ohia eta entrenatzailea.
• 1956 – Peter R. de Vries, herbeheretar ikerketa-kazetaria eta krimen antolatuaren inguruko berri-emailea (h. 2021).
• 1960 – Fernando Cossio, kantabriar kimikaria eta EHUko irakaslea.
• 1961 –
  • Antonio Flores, espainiar kantautore eta abeslari ijitoa (h. 1995).
  • Nagui, frantziar kazetaria.
• 1967 –
  • Marta Sanz, espainiar idazlea.
  • Makoto Teguramori, japoniar futbolari ohi eta entrenatzailea.
• 1971 – Javier Pascual Rodríguez, espainiar txirrindulari ohia.
• 1972 –
  • Josh Duhamel, estatubatuar modelo ohi eta aktorea.
  • Edyta Górniak, poloniar abeslaria.
  • Hovik Keuchkerian, armeno-libanoar jatorriko espainiar boxeolari ohi, aktore eta idazlea.
• 1973 – Dana Snyder, estatubatuar aktorea.
• 1975 – Luizão, brasildar futbolari ohia.
• 1978 – Mersing Nguyen, estatubatuar aktorea.
• 1979 – Olga Kurylenko, franko-ukrainar modeloa eta aktorea.
• 1980 – Vanesa Martín, espainiar abeslari eta idazlea.
• 1981 – Verónica Gerber Bicecci, mexikar artista eta idazlea.
• 1982 – Fernando Garibay, estatubatuar idazle eta musika ekoizlea.
• 1984 –
  • Vincenzo Nibali, siziliar txirrindularia.
  • Marija Šerifović, serbiar abeslaria.
• 1985 –
  • Elena Gómez Servera, espainiar gimnasta-artistikoa.
  • Thomas Vermaelen, belgikar futbolaria.
• 1986 –
  • Nahla El Fatiha Naili, aljeriar eskulturgile eta artista plastikoa.
  • Berta Grosser, alemaniar aktorea.
• 1991 – Tomoya Hosoda, japoniar politikaria.
• 1998 – Anna Henderson, ingeles txirrindularia.

Euskal Herria

• 1898 – Bartolome Ertzilla, bizkaitar musika-konpositorea (j. 1863).
• 1915 – Marie Clémence Richard, Luis Luziano Bonaparteren emazte zuberoarra, Londresen (j. 1830).
• 1916 – Pedro Arriola Bengoa, esploratzaile, konkistatzaile, merkatari eta ehiztaria, Ekuatore Ginean.
• 1950 – Jesús-Jacques Moujica, euskal txirrindularia, Montélimarren (j. 1926).
• 1962 – Ignazio Maria Etxaide, euskarazko eta gaztelaniazko idazlea, ingeniaria eta euskaltzalea (j. 1884).
• 2007 – Begoña Urkixo, bizkaitar politikari eta enpresaburua, Madrilen (j. 1930).
• 2013 – Manuel María Uriarte, arabar abokatu eta politikaria, Bizkaiko gobernadore zibila (j. 1932).
• 2018 –
  • Xalbador Garmendia, gipuzkoar idazlea (j. 1932).
  • Aitor Sarasua, gipuzkoar bertsolaria (j. 1967).
• 2019 – Regina Raull, bizkaitar margolaria, Mexiko Hirian (j. 1931).
• 2020 – Angel Maria Unzueta, bizkaitar apaiz katolikoa, Bilboko Elizbarrutiko bikario nagusia (j. 1952).
• 2021 – Jesus Renteria, bizkaitar futbolaria (j. 1934).

Mundua

• 1263 – Alexandro Nevski, Novgorodeko printzea.
• 1442 – Yolanda Aragoikoa, Aragoiko tronuaren erreginagaia eta Napoliko erregina ezkontidea (j. 1384).
• 1522 – Ana Frantziakoa, printzesa kapetarra (j. 1461).
• 1540 – Rosso Fiorentino, italiar margolari manierista (j. 1494).
• 1687 – Nell Gwyn, lehen aktore ingelesetako bat eta Karlos II.a  erregearen maitalea (j. 1650).
• 1716 – Gottfried Wilhelm Leibniz, alemaniar matematikari eta filosofo arrazionalista (j. 1646).
• 1746 – Georg Wilhelm Steller, alemaniar boranikari, zoologo, sendagile eta esploratzailea (j. 1709).
• 1804 – Aagje Deken, herbeherear idazlea (j. 1741).
• 1817 – Policarpa Salabarrieta, La Pola, Espainiako Errekonkista garaian independentista kreolentzat espiatu zuen euskaldun jatorriko heroina, Kolonbiako independentziaren heroitzat joa (j. c. 1797).
• 1825 – Jean Paul, alemaniar eleberrigilea (j. 1763).
• 1829 – Louis Nicolas Vauquelin, frantziar kimikaria, kromoaren eta berilioaren aurkitzailea (j. 1763).
• 1831
  • Georg Wilhelm Friedrich Hegel, alemaniar filosofoa (j. 1770).
  • Ignaz Pleyel, austriar musikagilea, musika-argitaratzailea eta pianogilea (j. 1757).
• 1832 –
  • Wilhelm Bendz, daniar margolaria (j. 1804).
  • Rasmus Kristian Rask, daniar hizkuntzalaria, gramatika konparatuaren aitzindaria (j. 1787).
• 1841 – Thomas Bruce Elgin, britainiar diplomatikoa eta arte-bildumagilea (j. 1766).
• 1844 – Flora Tristan, frantsesezko idazlea eta pentsalari sozialista eta feminista, feminismo modernoaren sortzailea (j. 1803).
• 1847 – Josef Jungmann, txekiar olerkari, itzultzaile eta hizkuntzalaria (j. 1773).
• 1866 – Mikel I.a Portugalgoa, Portugalgo erregea (j. 1802).
• 1882 – Mariana Angélica de Andrade, portugalder poeta (j. 1840).
• 1908 –
  • Guangxu, Txinako enperadorea (j. 1875).
  • Antonio Ruiz-Cabal, andaluziar elizgizona (j. 1835).
• 1909an itsaoan galdua – Joshua Slocum, kanadar itsasgizon eta abenturazalea, munduari itsasoz eta ontzi batean bakarka bira eman zion lehenbiziko gizasemea (j. 1844).
• 1910 – John La Farge, estatubatuar artista (j. 1835).
• 1914 – Frederick Sleigh Roberts, ingeles mariskala (j. 1832).
• 1916 – Hector Hugh Munro, britainiar idazlea eta antzerkigilea (j. 1870).
• 1919 – John Aitken, eskoziar meteorologo, fisikari eta itsas ingeniaria, hodei fisikaren eta aerosol zientziaren sortzaileetako bat (j. 1839).
• 1921 – Isabel I.a Bragantzakoa, Brasilgo printzesa inperiala eta erregeordea (j. 1846).
• 1922 – Karl Michael Ziehrer, austriar musikagile eta banda-militar zuzendaria (j. 1843).
• 1938 – Hans Christian Gram, daniar mikrobiologoa, Gram tindaketaren asmatzailea (j. 1853).
• 1946 – Manuel de Falla, espainiar musikagilea (j. 1876).
• 1947 – Marie Adelaide Belloc Lowndes, ingeles nobelagilea (j. 1868).
• 1950 – Orhan Veli Kanik, turkiar olerkaria, XX. mendeko Turkiako olerkaritzaren berritzaile garrantzizkoenetako bat (j. 1914).
• 1951 – Fra' Ludovico Chigi Albani della Rovere, Maltako Ordenako Printze eta Maisu Nagusia (j. 1866).
• 1956 – Elisabet Errumaniakoa, Greziako erregina ezkontidea (j. 1894).
• 1968 – Ramón Menéndez Pidal, espainiar filologo, historialari, folkloreari eta Erdi Aroari buruzko ikerlaria (j. 1869).
• 1969 – Bobbie Rosenfeld, kanadar atleta, 4x100 metroko proban aditua (j. 1904).
• 1975 – Harvey Sacks, estatubatuar soziologoa, etnometodologiaren ordezkari nabarietakoa (j. 1935).
• 1980 – Vicente Zorita, galiziar-bizkaitar politikaria, ETAk eraila (j. 1920).
• 1985 – Wellington Koo, txinatar diplomatikoa, herrialdearen ordezkaria 1919ko Parisko Bake Biltzarrean (j. 1888).
• 1986 – Ferdinand Daučík, eslovakiar futbolari eta entrenatzailea, Athletic Klubeko entrenatzailea izandakoa (j. 1910).
• 1988 – Augusta La Torre, Camarada Norah, perutar iraultzailea, Sendero Luminosoko bigarren burua (j. 1946).
• 1990 –
  • Paula Nenette Pepín, frantziar konpositore, piano-jole eta kanta-idazlea (j. 1908).
  • Adolf Rudnicki, poloniar idazlea (j. 1912).
• 1991 – Tony Richardson, ingeles zinemagilea (j. 1928).
• 1992 – Ernst Happel, austriar futbolari eta entrenatzailea (j. 1925).
• 1997 – Alba de Céspedes, italiar idazlea (j. 1911).
• 2004 – Daniel Gil, espainiar diseinatzailea (j. 1930).
• 2011 – Franz Josef Degenhardt, alemaniar idazlea eta musikagilea (j. 1931).
• 2015 – May Peleg, israeldar LGBT eskubideen aldeko ekintzailea (j. 1984).
• 2016 – Diana Balmori, Asturiasen jaiotako argentinar hiri diseinatzailea (j. 1932).
• 2018 – Fernando del Paso, mexikar idazlea (j. 1935).
• 2019 – Branko Lustig, judu jatorriko kroaziar zinema ekoizlea (j. 1932).
• 2020 – Hasan Muratović, Bosnia eta Herzegovinako lehen ministroa (j.1940).
• 2021 – Etel Adnan, estatubatuar nazionalizatua frantses-libanoar artista bisuala, margolaria, poeta, idazlea, egillea eta marrazkilaria (j. 1925).

• Sehaska egutegiko izendegia: Nere, Nerea eta Enea.
• Diabetearen Nazioarteko Eguna.